Аповесць Васiля Быкава "Знак бяды", яе iдэйны змест. Вобразы Петрака i Сцепанiды (3)

Адно з самых недаравальных злачынстваў сталіншчыны — ліквідацыя традыцыйнай хрысціянскай маралі, спрадвечнай сістэмы элементарных жыццёвых правілаў.
В. Быкаў

Алесь Адамовіч назваў аповесць «Знак бяды», напісаную ў 1982 годзе, самай антываеннай з усіх быкаўскіх твораў, бо тут вайна выкрышецца шчыма, ацэнкай тых, каму яна заўсёды здавалася такой дзікай і бесчалавечнай. У адрозненне ад цэнт-ральных герояў папярэдніх быкаўскіх твораў галоўныя героі аповесці «Знак бяды» Пятрок і Сцепаніда не з'яўляюцца ні салдатамі, ні партызанамі, ні падполыпчыкамі. Але вайна пры-мушае і іх зрабіць свой выбар, а выпрабаванне герояў сітуацы-яй выбару — адметная асаблівасць творчасці Васіля Быкава, верным якой, ж і праўдзе жыцця, ён застаецца заўсёды.
I перамежаваны паказ сучаснага і мінулага характэрны для яго творчасці, чым дасягаецца глыбокі псіхалагізм тво-ра. Быкаў застаецца верным сабе і няўмольнай ісціне: усё мае свае вытокі, нічога выпадковага не бывае; наперакор жыццю і самым складаным абставінам Чалавек застаецца верным сабе і сваім марадьным прынцыпам.
Аднак назначэнне рэтраспекцый у гэтым творы не толькі дзеля матывацыі ўчынкаў герояў і дасягнення псіхалагізму. Па словах Васіля Быкава, «адно з самых недараваль-ных злачынстваў сталінчшыны —ліквідація традыцыйнай хрысціянскай маралі, спрадвечнай сістэмы элементарных жыццёвых правілаў, звычайна не надта паважанага, але нязменнага ў жыцці здаровага сэнсу. Некалі імі ў поўнай меры валодаў народ, цяпер жа не валодае ніхто».
Назначэнне рэтраспекцый — паказаць заканамернасць і сувязь паміж звёнамі сталінізму і фашызму ў адным ланцугу бязмерных пакут беларускага народа. Масавы генацыд, раз-бурэнне гнёздаў, калечанне лёсаў, давядзенне людзей да ад-чаю, крах веры, ідэалаў... Разрываюцца самыя моцныя сувязі паміж людзьмі — кроўныя, роднасныя. Жаніх, вымушаны «раскулачваць» нявесту, даведзены да адчаю, канчае жыццё самагубствам. Але самае страшнае, як зазначае пісьменнік, разбураецца векавая народная мараль, ствараюцца абставі-ны, што правакуюць чалавека на выяўленне не самых леп-шых яго якасцей, нават «мабілізуюць», рэалізуюць самыя га-небныя; больш таго — заахвочваюцца, а бар'ераў для такіх «мярзотнасцей» ужо не існуе, яны знічшаны.
Даносы Каландзёнка каштавалі адным жыцця, а другім — страты веры ў справядлівасць. Гэты «ні мужык ні баба»,
няшчасны, у многім абдзелены прыродай чалавек, адчуў, што прыйшоў яго зорны час, калі настала панаванне такіх, як ён. Ён стаў героем, яго цяпер ухваляюць за брудныя спра-вы, а яго даносы — друкуюць. Не без яго дапамогі чарговай ахвярай калектывізацыі стала сям'я Ладзіміра Багацькі. Сум-ленным змагаром за новае жыццё, якое, верылася, будзе свет-лым, шчаслівым, быў старшыня калгаса Лявон Багацька, але і яго знішчыла рэпрэсіўная машына... Багацькі, а такі трагічнылёс!
Тая праўда, тая трагедыя, якую зведаў і сам пісьменнік яшчэ ў дзяцінстве, засталася і знайшла сваё хвалюючае мас-тацкае ўвасабленне ў аповесці. Так успамінае Васіль Быкаў сваё, як ён сам вызначыў, «нгшчаслівае дзяцінства»: «Рап-там зашіача маці. Такога ніколі не было, калі нешта там зда-ралася ў яе з бацькам, яна проста маўчала. А тут — наўзрыд, давячыся слязьмі, плача. Я, помню, прачнуўся, падхапіўся. Аказваецца, учора арганізаваліся ў калгас і сёння, значыць, раніцай прыехалі і з засекаў, з кадушак у пуньцы забралі ўсё насенне. А гэта якраз час сеяць. I чым дзяцей карміць, і што самой есці? Ну вось з гэтага пачалося. Трохі бульбы было, мяшалі з травой. I такое харчаванне працягвалася шмат га-доў. Зямля благая, ураджаі дрэнныя. Бацька ж з маці праца-валі штодня. А прыносяць паўмяшка. Гэта ўсё, што за год зарабіў. А яшчэ і пастаўкі, падаткі з прысядзібнага агарода...»
Наогул, жыццёвая аснова аповесцей (прыгадаем, што пра-вобразамі Петрака і Сцепаніды з'явіліся бацькі пісьменніка) — яшчэ адна асаблівасць творчасці Васіля Быкава. Аднак было б вельмі спрошчана і павярхоўна ўсведамляць назначэнне гэтых галоўных вобразаў толькі ў сцвярджэнні трагізму вай-ны і яе ўсенароднасці. Гэта аповесць да ўсяго, бадай, самая філасофская. I філасофія твора выяўляецца не толькі рэалі-стычнымі сродкамі, але найпсрш праз умоўнасці, знакі, сімва-лы, што і вылучае гэты твор з усёй творчасці Васіля Быкава як самы дасканалы і высокамастацкі не толькі па змесце, але і па форме. Адзін з крытэрыяў мастацкай вартасці любога твора вычарпальна сфармуляваны Мапасанам: «Геніяльным з'яўляецца толькі такі твор мастацтва, яьсі адначасова ўяўляе сабой сімвал і дакладнае выражэнне рэчаіснасці». Аповесць «Знак бяды» ў поўнай меры адпавядае гэтаму крытэрыю.
У аповесці мноства ўмоўнасцей і сімвалаў. Скрыпка Пет-рака — сімвал таленавітасці беларускага народа. Хата Пет-рака і Сцепаніды — сімвал Беларусі. Іх калодзеж — сімвал невычэрпнай сілы народа. Крыж на Петраковай Галгофе — увасабленне веры, якая здольна дапамагчы чалавеку застац-ца Чалавекам нават у абставінах, якія мацней за яго... А сама Галгофа — сімвал зямелькі-карміцелькі, якая для герояў — гэта як Радзіма, як маці. Ёй не здраджваюць, нават калі яна няўдаліца ці пакутніца. Адна дарога ў чалавека — несці свой крыж да канца, раздзяліць з маці-карміцелькай яе лёс. Маці-прырода і сын-чалавек —неаддзельныя. Бомба —сімвал сто-енага народнага гневу, усенароднай барацьбы. «Бомба чака-ла свайго часу...» Палаючы дом Сцепаніды і Петрака — таксама сімвал. Не пастка, а непрыступная крэпасць, помнік чалавеку, які змагаецца з абставінамі да апошняга і перамагае ў гэтай барацьбе, бо перамога заўсёды вызначаецца сілай духу,
Мноства ў творы і непасрэдных знакаў-вешчуноў бяды. Мёртвая птушка — народны знак-вяшчун усіх пакутніцкіх віхураў, што пранясуцца над гэтым полем, так шчодра па-літым чалавечым потам. Спілаваны камсамольцамі крыж — знак парушанай, адрынутай веры, якая і дапамагала нашым героям вытрымаць усе нягоды і выпрабаванні. А парушана вера — і, як сказаў Купала, чорт «загаціў пекла да варо-таў», загаціў, заўважым гэта, задоўга да той навалы, імя якой — карычневая чума. Тайфунамі пранясуцца над гэ-тым полем і сталіншчына, і фашызм. I яшчэ трэба паду-маць, які ж з тайфунаў страшнейшы.
Асаблівасць быкаўскіх сімвалаў, што яны народныя, бо ўвасабляюць векавую народную мараль. Знак бяды — не паспець аддаць пазычаныя грошы чалавеку пры яго жыцці. У тым, што Пятрок не паспеў аддаць Чарвякову грошы, не яго віна, а бяда, трагедыя. Але ж колькі народнай мудрасці і перасцярогі ўсім нам і ў гэтай прыкмеце-знаку: усяму свой час. Паспей зрабіць дабро бліжняму, пакуль яму гэта яшчэ патрэбна. Спазніцца з добрай справай — паспрыяць злу.
Знакаў бяды ў творы вельмі многа, але ў загаловак вы-несены нейкі адзін. Які ж са знакаў пісьменнік лічыць са-мым страшным, самым максімальным знакам бяды? Ключ разгадкі сэнсу назвы твора — ва ўсведамленні ідэі і філа-софіі галоўных вобразаў.
Пятрок і Сцепаніда —носьбіты векавой народнай (а сам Васіль Быкаў падкрэсліў: хрысціянскай!) маралі і мудрасці, увасабленне самых лепшых, высакародных чалавечых і, пад-крэслім, нацыянальных якасцей, пісьменніцкі ідэал і вы-разнікі яго, пісьменніцкага, светапогляду і філасофскай кан-цэпцыі.
У нашай крытыцы заўважаецца павярхоўнае і памылковае «прачьгганне» і ўсведамленне гэтых вобразаў як антыподаў: моцная духам, гераічная і бескампрамісная ў сваёй святой ба-рацьбе з нелюдзямі Сцепаніда — і слабы, палахлівы, прагма-тычны, апантаны прагай выжыць любой цаной Пятрок. Моц-ныя, выключныя асобы ў выключных абставінах —яшчэ адна асаблівасць творчасці Быкава. Моцнай асобай, на думку нека-торых чытачоў, у творы з'яўляеццатолькі Сцепаніда.
Як нічога выпадковага не бывае на свеце, так нічога вы-падковага няма ў творы такога майстра слова, як Васіль Бы-каў. Усё: падтэкст, дэталі, рэтраспекцыі, умоўнасці, імёны і прозвішчы персанажаў —усё працуе на ідэю твора. I Сцепа-ніда, і Пятрок — Багацькі. У іх усё адно на дваіх: і Галгофа, і крыж, і валёнкі — і лёс. Разлучыла іх толькі смерць. Вобраз Петрака — парадаксальны: нават некаторыя выявы, як нам здаецца, слабасці, канфармізму — сведчанне яго духоўнай сілы і велічы. Вельмі моцны ў Петраку інстынкт самазаха-вання, імкненне выжыць у экстрэмальнай сітуацыі, прага і воля да жьвдця. Як справядліва зазначае Ян Баршчэўскі, «ча-лавек, шукаючы паратунку ад смерці, хапаецца за саломін-ку». Асуджэння варта толькі «хаванне за спіны іншых» (цы-тата з сачынення, змешчанага ў кнізе для абітурыентаў). I за чые спіны хаваўся Пятрок, цераз каго пераступіў, каго пада-слаў пад ногі, ратуючыся ад смерці?
Усе мы на грэшнай зямлі жывём, на ёй нават святыя — грэшнікі. Юнацкі максімалізм адмаўляе зямное і «грэш нае» ў святых. Адвечнае, мудрае — народнае «можа як абыдзецца, калі з імі па-добраму» — успрымаецца як згод-ніцкае «абы было ціха». Гэты вобраз, як ніякі іншы ў твор-часці Васіля Быкава, патрабуе ад нас здольнасці ўбачыць незвычайнае ў звычайным, сілу — у слабасці, узвыша-нае — у зямным, радасць — у смутку...
«Слабы» Пятрок заўсёды дапамагаў моцнай Сцепані-дзе, калі яе сіла аказвалася слабой перад сілай абставін. Прыгадаем, як не змагла яна паехаць у Мінск да Чарвяко-ва, каб выратаваць Лявона Багацьку, — паслала Петрака. I паехаў, хаця гэта патрабавала ад яго і фізічных, і мараль-ных высілкаў. Паехаў, бо разумеў, што жыць хочацца не толькі яму... Прыгадаем, як каршуном узвіўся ён, як кінуўся ратаваць сваю Сцёпу (Сцепанідай яна была для ўсіх, для яго — Сцёпа, ён жа для ее не Пятрок, а Пётра!), калі тую хацелі расстраляць за хітрыкі з Бабоўкай.
Моцная Сцепаніда не раз адступала перад сілай Пет-рака. I калі ён не боты, а, далажыўшы пазычаныя грошы, купіў... скрыпку. I калі пайшоў тую скрыпку ратаваць: яна ўжо і перажагналася, у думках развітаўшыся з ім на-век. Палахлівец? I калі ён, наперакор іх агульнаму жадан-ню завалодаць Яхілаўшчынай, пасля бяссоннай, пакутлі-вай ночы разваг і хістанняў, катэгарычна адмовіўся: «Не пайду, і ўсё. Не магу я...» I гэта слабы чалавек?! Дык якую ж сілу трэба мець, каб стрымаць сябе, не пера-ступіць, не даць волю адвечнаму чалавечаму «я!», «маё!», «мне!». Ды яшчэ ў сітуацыі, калі само шчасце плыве табе ўрукі!
Сіла незвычайнай моцнай асобы якраз і вызначаецца мяжой, бар'ерам, які яна, асоба, пераступіць не можа. Вы-значаецца не тым, што яна можа, а наадварот — чаго не можа. Зноў парадокс! Яго выдатна сфармуляваў Васіль Быкаў, характарызуючы Сцепаніду: «Але яна рэдка калі адмаўлялася ад сваіх намераў, бо часта адмовіцца ад іх ёй патрабавалася больш сілы, чымсьці іх здзейсніць».
Сіла незвычайнай, свабодалюбівай асобы вызначаецца яшчэ і яе стаўленнем да чужой свободы, чужой сілы, найперш — да свободы блізкіх ёй людзей. Свабодны чалавек ніколі не пасягае на свабоду другога, не прыніжае яго.
Мы захапляемся свабодалюбствам, пачуццём уласнай годнасці, сілай, мужнасцю Сцепаніды. А каму яна найперш абавязана гэтай свабодай? Пісьменнік падкрэслівае, што знявага «выклікала ў яе абурэнне і нянавісць. Сапраўды, такога з ёй ніколі не здаралася», «ніхто яшчэ не падняў на яе руку — ні бацька на малую, ні потым Пятрок».
Надзелены болыпай жыццёвай мудрасцю, мацнейшым, чым у Сцепаніды, інстынктам самазахавання, Пятрок ад-разу распазнаў усю заганнасць, нават злачыннасць улады, якая прыйшла, якой яны вымушаны былі падпарадкавац-ца. Здаровы сэнс Петрака не прымаў таго, што ўсёй ду-шой і сэрцам прыняла Сцепаніда, прагнучы шчасця, вера-чы ў справядлівасць. Верай і праўдай стала служыць яна гэтай уладзе: актывістка, стаханаўка — сумленне Высел-каў! I ён не абмяжоўваў яе актыўнасць, бо бярог яе па-чуцці, не разбураў тую веру, не адбіраў у яе мару аб шчасці. Чым гэта скончылася, яскрава паказана ў аповесці: пакут-ніцкую смерць Багацькі прынялі ад рук тых, «кто был нн-чем», каго выявіла, мабілізавала і паставіла сабе на службу савецкая ўлада. Ці, як у выпадку з Гужам, супрацьпаста-віла сабе, падзяліўшы людзей на сваіх і чужых, зрабіўшы іх лютымі ворагамі адзін аднаму. Якая ўлада —такія і слугі...
Пятрок і Сцепаніда — нацыянальныя тыпы. Гэта ў мен-тальнасці нашага народа — жыць з працы рук сваіх, потам і мазалямі дабываць кавалачак хлеба. «Зямля — аснова ўсёй Айчыне», замля — карміцелька. Колькі разоў ты ёй пакло-нішся, столькі ты — Чалавек.
Усе жыццёвыя прынцыпы быкаўскіх герояў грунтуюц-ца на хрысціянскіх запаведзях. Біблейскія рэмінісцэнцыі на такім узроўні ў аповесці відавочныя і выяўляюць яшчэ адну яе адметнасць. Усе ўчынкі нашых герояў матываваны ме-навіта выкананнем вечных законаў: нельга пабудаваць сваё шчасце на няшчасці іншых. Не будзе шчасця на зямлі чужой, адабранай, праклятай яе гаспадаром. Адабраць, украсці — вялікі грэх. Нельга радавацца, калі побач з та бой нехта плача, пакутуе. Сцепанідзе стала сорамна перад панам Адолем за сваю непрытоеную радасць. Чалавек не бязгрэшны, але Сцепаніда пакутуе, дакарае, раскайваецца і гоніць прэч са сваёй душы недастойныя Чалавека страсці і пачуцці. А мы? Ці заўсёды галоўным суддзёй у нашых паўсядзённых учынках бывае нам наша сумленне? Ці заў-сёды мы так пакутуем, вагаемся, перш чым сказаць, зрабіць, пайсці ці вярнуцца, і рашуча, як Пятрок, сказаць сабе: нельга! Нельга — і ўсё, як бы таго ні хацелася...
Яшчэ адзін, бадай, самы забыты ў наш час, прынцып Петрака і Сцепаніды: трэба быць літасцівым нават да свай-го ворага, асабліва калі ён павержаны. Нельга здзекавацца з таго, ад каго вызваліўся, а знайсці ў сабе сілу паспагадаць, зразумець пераможанага і зрынутага. «Вам сказана: любіце бліжняга свайго і ненавідзьце ворага свайго. А я кажу вам — любіце ворагаў вашых, дабраслоўце ненавіснікаў і пра-клёншчыкаў вашых, рабіце дабро крыўдзіцелям і ганіцелям вашым...» (з Евангелля). Вельмі па-людску абыходзяцца з панам Адолем яго ўчарашнія батракі. I пахавалі па-хрысці-янску. Мабьвдь, ведалі нашы продкі тое, чаму не вучаць сёння нас: паспагадаць пакутніку, наведаць хворага, пахаваць ня-божчыка — справы, якімі ратуюцца нашы душы.
Паклапаціцца найперш пра калек і сірот (прыгадаем клопат Сцепаніды пра Янака, смерць якога яна ўсвядоміла таксама як знак вялікай бяды), паспагадаць, дарадзіць, зняць з душы камень, ратаваць другога, нават калі небяспека пагражае самому, — такія Пятрок і Сцепаніда.
Трагічна вырашае пісьменнік канфлікт чалавека з не-людзямі. Сцэны гібелі Петрака і Сцепаніды таксама сімва-лічныя. Самыя лепшыя, самыя высакародныя і чыстыя душой гінуць пакутніцкай смерцю ад рук сваіх жа суай-чыннікаў.
Аповесць «Знак бяды» — не толькі самы антываенны, але і самы нацыянальны з усіх твораў Васіля Быкава. У чым жа гэта нацыянальнае ў творы? Васіль Быкаў у пуб-ліцыстычных артыкулах не раз даводзіў, што самая вялікая трагедыя беларускага народа звязана з несупыннымі вой-16
намі, рэпрэсіямі, у выніку якіх вынішчаецца генафонд на-цыі, гінуць самыя лепшыя, а значыць, вынішчаецца века-вая народная мараль, духоўнасць як найвялікшае багацце нацыі, што вядзе да разрыву повязі вякоў і пакаленняў.
«Порвалась связь времен» — і рушацца царствы, сем'і, рушыцца ўсё. Гэтьш творам Васіль Быкаў паказаў вытокі і нашых сённяшніх бед і няшчасцяў, нашай бездухоўнасці. 3 нічога і будзе нішто. Адкуль жа нам быць духоўна бага-тымі, калі Багацькі загінулі...
Сімвалічныя, знакавыя не толькі гібель Петрака і Сце-паніды, але і тое, ад каго яны сваю смерць прынялі. Сталінізм і фашызм — прычына самай вялікай трагедыі беларускага народа, які не быў гаспадаром на сваёй зямлі, як і Багацькі ў сваёй хаце. Няволя, нясіла... Але ж усё міна-ецца, і рабства таксама не бывае вечным. Трагедыя наша ў тым, што Багацькі так і не дачакаліся ўнукаў, не сустрэ-ліся з імі ў гэтым жыцці. I не перадалі ім векавую народ-ную мараль і тыя прынцыпы, па якіх жылі і ад якіх не ад-ступіліся нават пад страхам смерці. I тым гэты знак папераджальны і для ўсіх нас...