"Колькі талентаў звялося..." (Якуб Колас)

Гора вам, што будуеце грабніцы прарокам, якіх пабілі бацькі вашыя; Гэтым вы сведчыце пра справы бацькоў вашых і згаджаецеся з імі; бо яны пабівалі прарокаў, а вы будуеце ім грабніцы.
     З Евангелля ад Лукі
     
     Выключна ўсе вершы М. Багдановіча глыбока філасофскія па сіле абагульнення і мастацкасці выяўлення думак. Аднак адзін з апошніх яго твораў - «Страцім-лебедзь» асабліва ўражвае глыбінёй філасофскай думкі і трывожным паэтавым усведамленнем. Усведамленнем таго, што ў часы катаклізмаў, войн, эпідэмій, стыхійных бедстваў гінуць (і ў тым найпершая трагедыя народаў) самыя лепшыя, самыя гордыя, самыя таленавітыя, самыя любімыя - вынішчаецца генафонд нацыі. Вынішчаецца яшчэ і таму, што самыя дужыя першымі прымаюць на сябе ўдар, устаюць, як вобразна сказаў У. Караткевіч у вершы «Багдановічу», «на лютую сечу, бітву вечную сонца і хмар, узваліўшы на юныя плечы Святагораў народны цяжар». Выяўленню філасофскай думкі верша спрыяе зноў жа біблейская рэмінісцэнцыя на ўзроўні сюжэта пра сусветны патоп і Ноеў каўчэг, а таксама кампазіцыйна выдзеленая паэтам выснова:
     
     А д усіх цяпер патомкі ёсць,
     Ды няма адных ~ Страцімавых.
     
     Геапалітычнае становішча нашай краіны такое, што «тут схадзіліся плямёны спрэчкі сілаю канчаць». Да прыкладу» жахі вайны Расіі з Рэччу Паспалітай у другой палове XVII ст. апісаў Г. Сянкевіч у рамане «Патоп» у адпаведнасці з гістарычнай праўдай. Гады той вайны вобразна параўноўвалі з патопам: і вайна, і выкліканыя ёю голад і эпідэміі звялі на той свет палову (!) беларускага насельніцтва. I колькі знішчана людзей, столькі звялося талентаў, бо кожнае чалавечае жыццё непаўторнае, бо кожнаму ад прыроды дадзены пэўны талент. А пасляваеннае ліхалецце! Набірала пыхі і моцы непазбежнае пасля шматгадовых войнаў невуцтва, разлютаваліся норавы, уступіла ў сілу, у свае «законныя» правы помслівасць. Нішто так не разбэшчвае людзей, як злачынная ўлада і войны. Дзве вайны дваццатага стагоддзя таксама вынішчалі асноўнае наша багацце - таленты. Колькі іх, таленавітых, што, як і Страцім-лебедзь, не пакінулі пасля сябе патомкаў!
     Алето - войны. Беларускі народ, як вядома, напакутаваўся ў іх больш за ўсе народы. I ўсё" ж мала якой людской супольнасці пашчасціла зусім не зведаць жахаў вайны. Аднак у гісторыі нашага народа ёсць такі перыяд і такая трагедыя, аналагаў якой няма ў гісторыі чалавецтва, - сталінскі генацыд. Беларусы ў ліку тых народаў, па якіх сякера гэтай навалы прайшлася асабліва бязлітасна. Больш за два дзесяткі гадоў насілася па нашай краіне дзікае паляванне на ўвесь народ, але найперш на самых таленавітых - на нашых Багацькаў. Машына таталітарнай сістэмы паступова набірала абароты і кацілася да мілітарызацыі і гулагізацыі ўсяго жыцця.
     Ужо ў 1930 г. было арыштавана 86 нашых пісьменнікаў і вучоных, у тым ліку В. Ластоўскі, С. Некрашэвіч... Адна за адной фабрыкаваліся справы. На чале міфічнай арганізацыі «Саюз вызвалення Беларусі» шчырым служакам таталітарнай сістэмы трэба было «паставіць» самага ўплывовага, самага аўтарытэтнага чалавека, каб справа атрымалася гучнай, эфектнай і адначасова сваімі маштабамі наводзіла жах на ўсіх астатніх. Выбар паў на Янку Купалу, які, паводле Даносу тагачаснага сакратара ЦК КП(б)Б Гея, «з'яўляўся ідэйным цэнтрам нацдэмаўскай контррэвалюцыі, што знайшло адлюстраванне і ў яго творчасці». Вярнуўшыся дадому Пасля чарговага допыту, не даўшы магчымасці органам ДПУ справакаваць сябе, Янка Купала ў лістападзе 1930 г. зрабіў спробу самагубства.
     Трагедыя Купалы засведчана ў перадсмяротным лісце да Чарвякова, старшыні ЦВК СССР і БССР, дзе ён піша пра свой выбар: «лепей смерць фізічная, чымся... палітычная». Лекары адратавалі паэта! Улады пакінулі яго ў спакоі: груган чакаў свайго часу...
     Паэзія 30-х гг., асабліва так званы ляўкоўскі цыкл, - так-сама сведчанне трагедыі Купалы - чалавека і творцы. У той пракляты час, калі, як пісала Л. Геніюш, «крывёй напоўніліся поймы рэк», калі бурліла «адчаем слёз людскіх разводдзе», у паэзіі Купалы - «гармонік грае, грае», а «калгасніца маладая» жыве «весела, ані дбае». Толькі памыляюцца тыя горакрытыкі, што лічаць вершы ляўкоўскага перыяду («Лён», «Хлопчык і лётчык», «Алеся», «Сыны») вершамі «слабымі». I ў гэтых вершах Янка Купала заставаўся душою нацыі, хоць не мог быць ужо Прарокам нацыянальнага адраджэння. Але гэта не сведчанне Купалавай слабасці, а сведчанне сілы таталітарнай машыны. I папярэджанне ўсім нам, асабліва тым, хто спадзяецца, «што нехта прыйдзе і выратуе нас з нашай бяды», вырашыць за нас нашы праблемы. Хай нам усім наказам стануць мудрыя словы песняра: «Гэта ж не можа быць, каб нехта быў лепшым прыхільнікам для нас, як мы самі для сябе».
     Міхась Зарэцкі... Цана яго слова - уласнае жыццё. I не ўратавала пісьменніка рамантычная аздоба рамана «Вязьмо», якой ён стараўся прыхаваць тую праўду, што бачылася і ўсведамлялася не ім адным. Не ўратаваў вобраз Галілея, вясковага блазнамудрагеля, праз які найперш і выяўляецца пісьменніцкае ўсведамленне народнай трагедыі (блазнам жа дазвалялася без пагрозы жыццю(!) гаварыць-блюзнерыць нават перад царом). Не ўратаваў шчаслівы, казачны, неверагодны канец, які прыдумаў аўтар для свайго рамана.
     А жыццё - не казка са шчаслівым канцом, тым болып тое жыццё, тая трагедыя, аналагаў якой няма ў гісторыі чалавецтва. Рамантычнае каханне камсамольца Віктара і прыгажуні Аўгінькі магло скончыцца (і доказам таму - наша гісторыя, трагічны лёс мільёнаў!) так, як каханне быкаўскіх Анюткі і Васіля Ганчарыка з аповесці «Знак бяды». Або закаханых магла напаткаць пакутніцкая заўчасная смерць дзе-небудзь на лесапавалах пад Котласам ці Сыктыўкарам, як быкаўскіх жа Ганульку і яе дачушку Волечку з аповесці «Аблава». Трэцяга не было дадзена! Трэцяе паспрабаваў ажыццявіць быкаўскі Хведар Роўба - і быў загнаны родным сынам у тупік, у Багавізну, дзе і знайшоў сваю пагібель.
     Міхася Зарэцкага ніяк нельга назваць нявіннай ахвярай сталіншчыны і бальшавізму. Ён вельмі «вінаваты» (за што і паплаціўся жыццём) перад жудаснай машынай таталітарызму, бо ўжо ў самым пачатку яе шалёнага бегу паказаў увесь трагізм яго наступстваў для народа.
     Асаблівага ўздзеяння на чытача пісьменнік дасягае менавіта вонкавай парадаксальнай неадпаведнасцю зместу і формы рамана - апісаннем жудаснай праўды пра нерамантычныя, нават д'ябальскія абставіны і рамантычнай формай яе адлюстравання. I тым мацнейшае наша чытацкае ўсведамленне ўсёй той трагедыі, якую давялося зведаць, але не перажыць нашаму народу. Бо перажыць - гэта значыць адпакутаваць і выжыць. Большасць - не выжыла. А ў тых, хто і ацалеў фізічна, было вынішчана ўсё: крэўныя сувязі, мінулае, памяць пра яго, спрадвечныя каштоўнасці і ары енціры - вынішчана духоўнасць.
     Сіла і наступствы жудаснай машыны, што распачала «карэнны пералом», - злом у душах людзей. I настолькі вялікая тая сіла, што яна не пакідала чалавеку ніякай магчымасці застацца чалавекам у бесчалавечных абставінах, не заплаціўшы за гэта жыццём. Вязьмом сціскала гэтая сіла душу чалавека, такім вязьмом, што, каб ацалець фізічна, трэба было толькі секчы - секчы па жывым, крэўным, дарагім, спрадвечным. Але і паратунак той быў часовы, бо хто клапоціцца толькі пра цела - траціць урэшце і душу, і цела таксама. На вобразе Карызны пераканаўча паказаны марныя высілкі чалавека, які хацеў развязаць вязьмо, але вынік - злом душы і яе вынішчэнне. Слушна зазначае Галілей: «Усё ламаецца, дык і чалавек мусіць ламацца».
     Спеў Галілея «Мёртвых цел ляжаць пракосы, кроўю краскі зацвілі» з'яўляецца і лейтматывам рамана, і выяўленнем пісьменніцкага ўсведамлення той велізарнай небяспекі, якую несла савецкаму народу сталінская мадэль казарменнага сацыялізму.
     «Лёс чалавека, шчасце чалавека, яго гонар - вось чым вымярае пісьменнік глыбінны сэнс сацыяльных зрухаў», - слушна вызначае адметнасць і наватарства рамана даследчыца творчасці М. Зарэцкага Т. Мушынская.
     Тыя абставіны чалавечныя і маюць права на існаванне, якія не руйнуюць лёсы, пакідаюць чалавеку права выбару без вынішчэння і страты душы. Чытачу відавочна бесчалавечнасць абставін і абумоўленыя імі ўчынкі герояў. Пісьменніцкае ўсведамленне, як павінна і як не павінна быць, вывяраецца спрадвечным, народным. «Вось, як яны робяць» - такое стаўленне людзей да «рамантычнага» кахання Карызны і Веры Засуліч, у выніку якога разбурылася аснова асноў - сям'я. Разбурылі сапраўднае, а на яго руінах свайго не пабудавалі. I каханне адразу ж рухнула, як толькі Вера Засуліч убачыла перад сабой не героя з адпаведнымі атрыбутамі і адпаведнымі выгодамі, а раструшчанага абставінамі слабога чалавека - не пераможцу, а пераможанага.
     У любага яе сэрцу Андрэя Шыбянкова ёсць перспектыва і ўсё ў яго натуры неабходнае для таго, каб стаць менавіта «героем», якога патрабуе час. Што пасля будзе з гэтым «героем», як і яго раструшчаць абставіны (а гэта, мы ведаем, было толькі пытаннем часу), яна не хоча ўбачыць і зразумець. Ды і не дадзена ёй гэта. У рамане такім бачаннем і ўсведамленнем валодае, бадай што, толькі Галілей. А гэта ўжо трагедыя не толькі літаратурных герояў. Гэта - трагедыя народа. I яе наступствы відавочныя і сёння, яшчэ відавочней будуць заўтра. Многія спадзяюцца, што ўваскрашэнне праўды пра трагічны лёс сумленных і светлых ахвяр (асабліва пра лёс нашых Багацькаў), пра дзікую, крывавую несправядлівасць дапаможа нам у вяртанні да духоўнасці, у барацьбе за адраджэнне Бацькаўшчыны.
     I Васіль Быкаў у артыкуле «Лёс і шанец» пісаў, што «мы маем вялікія спадзяванні на нашу гісторыю, якая, як вядома, не толькі люстэрка грамадства, але і пэўны алгарытм яго будучыні». Сёння мы ведаем праўду пра тое, што «была тады ахвярай уся нацыя, культура, увесь беларускі народ». У выступлённі з нагоды 50-годдзя памяці Янкі Купалы В. Быкаў сказаў, што «тады не паміралі з уласнай волі. Калі не забівалі куляй у патыліцу, як у Курапатах, дык закатоўвалі ў турмах. Калі не хапала катоўняў, ссылалі ў Запаляр'е, дзе дабівалі сцюжай і маразамі; марылі голадам у савецкіх калгасах... Але першымі гінулі нашыя апосталы.
     Купала найбольшы, але ўсё ў тым жа даўгім, калі не бясконцым радзе...».
     I ўсё ж праўда без пакаяння мала чаго вартая. Такая праўда пра мінулае - алгарытм няпэўнай нашай будучыні. Сказаўшы толькі праўду і не зрабіўшы ніякіх высноў з мінулага (а яно ў той ці іншай форме абсурднага і жахлівага зноў паўтараецца сёння!), мы толькі сведчым пра справы нашых дзядоў і згаджаемся з імі, «бо яны пабівалі прарокаў», а мы збудавалі ім грабніцы. Васіль Быкаў не раз даводзіў і даводзіць зноў і зноў, што «наш даволі драматычны вопыт, мабыць, мала чаму нас навучыў. Сапраўды, гісторыя нічому не вучыць. Затое яна спаганяе, як сцвярджаў В. Ключэўскі, часам сурова».
     Не паўтараць драматычны вопыт - вось што галоўнае, бо іначай: «Гора вам, што будуеце грабніцы прарокам...»