Завеі, снежань

Кароткі змест:

Частка першая

Ганна ўсім, хто цікавіўся, адказвала і паказвала, што ёй жывецца добра і бесклапотна. Але глыбока ў душы жыў неспакой — Яўхім слоў на вецер не кідаў, да таго ж Ганна трэці месяц насіла ў сабе новае жыццё.

Услед за бацькамі праведаць Ганну зайшоў Міканор. «Наступным вечарам неспадзеўкі прынесла Дубадзела... Ён, пасля таго як не выбралі ў сельсавеце, уладзіўся раённым упаўнаважаным. Невялікае, але ўсё ж начальства, з партфелем ходзіць! I палёгку дасць, і прыціснуць можа... Не дарэмна частуюць ледзь не ўсюды!» Прапанаваў Ганне выйсці на ганак і сказаў, што хоча за ёй «паўхаджаваць». Калі жанчына выказала свае адносіны да яго, абазваў «кулацкай падсцілкай».

Праз дзень прыйшоў Васіль. Пажаліўся, што адабралі зямлю каля цагельні, пасеянае перааралі. Павініўся, што не пайшоў з ёю.

Яўхіма душыць злосць не толькі з-за Ганны, але і з-за калгаса, ён разумее, што жыць не дадуць, пагражае прыдушыць Міканора. Бацька стрымлівае, бо... «ў іх уласць і сіла».

У Глінішчах распаўся калгас. Ратаваць становішча прыязджаюць Апейка і Башлыкоў. У школе збіраюць сход, былыя калгаснікі ідуць на яго неахвотна. Гайліс, Параска, Апейка гавораць на сходзе з людзьмі спакойна, згадваюць непаразуменні і цяжкасці, заклікаючы ўсё пачаць спачатку. Башлыкоў прапануе глінішчанам «загладзіць віну» перад савецкай уладай «аднагалосным рашэннем аднавіць калгас». Сход ад такога рашэння адмаўляецца і Башлыкоў пачынае пагражаць сялянам, абураныя людзі разыходзяцца па хатах.

Едучы ў вазку ў раён, Башлыкоў адчувае варожасць да вяскоўцаў: «...Духата, густы, едкі дым папярос. Цяжкі дух поту, аўчын і світ. Цёмныя, з неспакойнымі ценямі абліччы. Потныя, непадатныя. Злосна ашчэраныя раты. «Няма такога права!» «Ето не па закону!..» Яму не спадабаліся выступленні Параскі (далікацтва нейкае развяла), Міканора (гаварыў без упэўненасці) і асабліва Апейкі (узор апалітычнасці, апартунізму).

Хоць была глыбокая ноч, Башлыкоў накіраваўся не на кватэру, а ў кабінет. Яго чакалі два лісты з роднага Гомеля, ад сябра і ад сястры. Пісьмо ад сястры зусім сапсавала настрой. Ніна віншавала з новым сваяком «таварышам Шэпелем». Меншы брат Барыс прападаў у дачкі нэпмана, гаспадара некалі багатай аптэкі і моднага парфумнага магазіна. «Каб раней гады два-тры! Зразумець яшчэ неяк можна было б!.. Але зрабіць такое глупства ў цяперашні час — калі ідзе такі наступ! Паставіць сябе і яго, брата, у такое становішча!» Башлыкоў не хацеў ведаць, што абранніца Барыса вельмі прыгожая, адукаваная, выхаваная дзяўчына.

Частка другая

Раніцай Башлыкоў выклікаў да сябе Апейку, каб выказаць незадаволенасць учарашнім: «Сапсавалі ў рашучы момант! Замест таго каб... наперад, туліцца да зямлі сталі. Лавіраваць! Падладжвацца». У Апейкі іншы погляд на сітуацыю ў Глінішчах. Ён лічыць, што ў першую чаргу вінавата кіраўніцтва, даўно гаварылі пра непарадкі ў калгасе, але ніхто нічым не дапамог: «Тыя людзі, якіх мы ўчора угаворвалі, прыйшлі самі ў калгас. Сярод першых... А от пабылі, паспрабавалі абяцанага і ледзь не ў адзін голас: «Не хочам!» I ўгавораў новых не паслухаліся. I ўгавораў, і пагроз!.. От што павінна трывожыць». Башлыкоў у разважаннях Апейкі бачыць «непатрэбную, проста шкодную цяпер жаласлівасць». Ён катэгарычна заяўляе: «Рэвалюцыю нельга рабіць напалавіну! I жаласць у ёй — штука небяспечная. Асабліва тут, у сяле. Дзе ў кожным жыве ўласнік!.. Дзе гэты самы мужычок і ў табе ўвесь час гаворыць!» Разышліся, як заўсёды, не задаволеныя адзін другім, нічога не даказаўшы. У Башлыкова спее рашэнне «неадкладна прыняць меры»: абмеркаваць паводзіны Апейкі на бюро, папярэдзіць акружком.

Башлыкоў даў заданне Харчаву прыняць самыя строгія меры супраць варожых элементаў, што выявіліся ў Глінішчах. Выклікаў то аднаго, то другога работніка райкома, адказных работнікаў раённых устаноў — было ў ім ліхаманкавае жаданне дзейнічаць, Вечарам правёў бюро райкома. Слухаючы сваіх памочнікаў, «іх абяцанні, ён адчуваў, што яго клопаты мала турбуюць іх. Што змен асаблівых не будзе. Гэта вярэдзіла яго, злавала».

Заняты работай, устрывожаны, раззлаваны, Башлыкоў са здзіўленнем лавіў сябе на тым, што раз-пораз успамінаў глінішчанскую незнаёмку.

На наступны дзень Башлыкоў разам з Дубадзелам і Міканорам хадзіў у Куранях па хатах, агітаваў за калгас. Зайшоў да Чарнушкаў, дзе варожа сустрэла Ганніна мачыха. У Ларывона за сталом сядзеў Яўхім. «I... ад таго, што ён бачыў, якая лютасць за гэтым і якая смеласць у вачах кулацкага выкармыша, ён адразу зразумеў, які небяспечны гэты тып. I як неабходна ўжыць належныя захады, каб яго абясшкодзіць», Зусім вывеў Башлыкова з раўнавагі Ігнат Глушак. Ён прапанаваў яму стаць старшынёй, тады пойдзе ў калгас. Ад Дубадзела Башлыкоў даведаўся, як Ігната арыштавалі за супраціўленне камісіі, што мерала зямлю пад калгас, і як Гайліс яго адпусціў. Сакратар райкома пераканаўся, што ў Алешніцкім сельсавеце кіраўніцтва не на ўзроўні, «займае апартуністычную лінію, не вядзе належнай барацьбы з антыкалгаснымі, кулацкімі праявамі». Ён прыйшоў да вываду, што Гайліса і Міканора Глушака трэба прыцягнуць да суровай адказнасці, пакараць з усёй строгасцю.

Успамінаў гнілую, цесную хату Дзятла Васіля і пякла злосць: «... Было б за што чапляцца! Быў бы не тое што рай, а было б хоць чалавечае жыццё... А то ж — беднасць, галеча, цемра, бруд, смурод. I ўсё адно — «асмеліцца трудно!»

Частка трэцяя

Башлыкоў заехаў у Глінішчы. У хаце была адна Ганна. Пераадольваючы сябе, сваю прынцыповасць, трывогу, сакратар райкома прызначыў ёй спатканне. Ганна, пагадзіўшыся, адчула віну і ніякаватасць перад Параскай. Яна чула, што Башлыкоў быццам быў неабыякавы да настаўніцы. Але Параска супакоіла: «Нічога не было... Разы тры заехаў. Увесь грэх». Ганна разумее, што яны не пара: «Што дуб і лаза... Не дацягнешся... Каб і можна було...»

У навагоднюю ноч 1930 года Башлыкоў нагадаў Апейку пра выступленне Сталіна, дзе «ўсё — па палічках раскладзена». Звыклы верыць правадыру, Апейка ўбіраў думку за думкай, пакуль не зачапіўся за радок: «У нас няма... рабскай прывязанасці селяніна да шматка зямлі... якая ёсць на Захадзе...» Гэта пярэчыла ўсяму вопыту Апейкавага жыцця, таму, што нарадзілася з незлічоных сустрэч з людзьмі. Як стрэмка, упіліся ў памяць словы Сталіна «смешнае пытанне!» Пытанне тычылася палітыкі раскулачвання. «Не менш смешным, — гаварыў далей Сталін, — здаецца другое пытанне : ці можна пусціць кулака ў калгас ?.. Нельга, бо ён з'яўляецца заклятым ворагам калгаснага руху...»

Тое ў дакладзе, што выклікала нязгоду, непаразуменне, занепакоенасць Апейкі, якраз вельмі спадабалася Башлыкову. Ён «з уцехай знаходзіў усё новыя доказы правільнасці сваіх меркаванняў... Ён, Башлыкоў, не памыляўся, бачачы небяспечную шкоду ў Апейкавых павучаннях пра «псіхалогію» і нейкі спецыяльны падыход да селяніна... Асабліва хвалявала і радавала тая частка прамовы Сталіна, дзе ён аб'яўляў аб пераходзе ад палітыкі абмежавання кулацтва як класа да раскулачвання». Башлыкоў «вычытаў» і тое, што было адкрыта не сказана, але вынікала з усяго зместу: «...Раскулачванне... мае значэнне не толькі як справядлівая дзея супраць кулака... Раскулачванне дасць адчуць іншым, што Савецкая ўлада не збіраецца доўга ўгаворваць. Не збіраецца цырымоніцца надта. Дасць адчуць не толькі кулакам, а і астатнім сялянам».

Побач з думкамі пра палітыку, калектывізацыю жыло адчуванне сустрэчы. Але радасць, нецярплівасць змянялі трывога, одум. Згадвалася нават яе становішча: школьная тэхнічка, прыбіральшчыца, ды тут жа ўзнікала нязгода. Злаваў на сябе, чаму гэта жанчына займела над ім такую ўладу...

У першую сустрэчу яны нядоўга пасядзелі ў вазку сярод поля. Потым Башлыкоў паехаў на сход у Загаллі. У наступную — ён завёз Ганну ў Нароўлю. Павячэралі ў сталоўцы.Вяртацца дамоў было позна, папрасіліся ў незнаёмую хату пераначаваць.

Калі пад'ехалі да Глінішчаў, Ганна «асмелілася на тое, што гняло і што баялася адкрыць». Сказала, што яе муж Глушак Яўхім. «Твар Башлыкова раптам вачавідкі пашарэў. Твар гэты працяла трывога». Ганна нейкі момант глядзела на яго, быццам нечага чакала. «Тады штосьці ўскінулася ў ёй. Хутка, парыўна ступіла да яго, сціснула, пацалавала. Аддала пацалунку, здалося, усю сябе». Пайшла, разумеючы, што ідзе назаўсёды.

Мастацкія асаблівасці

«Я не мог — рана ці позна — не напісаць гэтыя раманы — «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы», — бо насіў іх у сабе як радасць і пакуту доўгія гады... Родная вёска, людзі, мае юнацтва — усё гэта жыло ў маім сэрцы і не давала спакою», — гаварыў I. Мележ у адным з інтэрв'ю. Спачатку была задума «напісаць аповесць пра Палессе... пра барацьбу палешукоў з прыродай» у пасляваенны час. У 1956 г. пісьменнік ужо бачыў у сваім уяўленні не аповесць, а «раман аб простых людзях беларускага Палесся». Ажыла ў творы не сучаснасць, а рэчаіснасць 20-х гадоў.

Напісаўшы ў 1960 г. «Людзі на балоце», I. Мележ зразумеў, што сказаў у рамане не ўсё, што жыло ў душы. У 1965 г. з'явіўся «Подых навальніцы», у 1976 г. — «Завеі, снежань». У архіве пісьменніка засталіся накіды, планы, асобныя сцэны і гатовыя раздзелы яшчэ двух раманаў «Палескай хронікі» — «За асакою бераг» і «Праўда вясны». У іх I. Мележ хацеў расказаць пра жыццё дарагіх яму людзей у 30-я і 40-я ваенныя гады.

«Палеская хроніка» паказвае жыццё беларускай вёскі напярэдадні і ў час правядзення калектывізацыі. У першай частцы хронікі («Людзі на балоце») паўстае звычайнае, вякамі ўсталяванае вясковае жыццё, напоўненае працай, клопатам пра кавалак хлеба. За дзесяцігоддзе, што прайшло пасля рэвалюцыі, мала што змянілася ў Куранях, якія большую частку года адасоблены, аддзелены непраходнай тванню нават ад суседніх вёсак. Гэтую нерухомасць, застыласць жыцця асабліва востра адчувае Міканор Глушак, які дзякуючы службе ў арміі пабачыў свет. Вярнуўшыся ў бацькоўскую хату, ён у многім перажывае тое, што і героі твораў М. Гарэцкага: любоў, замілаванасць родным суседнічаюць у яго сэрцы з непрыняццем, адмаўленнем.

Міканор марыць пра лазню, пра хату-чытальню, пра школу. Запаветная яго мара — адваяваць зямлі ў балота, аднак пакуль ён пры падтрымцы раённага начальства арганізаваў аднавяскоўцаў толькі на будаўніцтва грэблі. У хуткім часе грамадска -сацыяльныя падзеі паставілі яго над аднавяскоўцамі і павялі за сабой. У другім рамане Міканор узначаліў невялікі калектыў добраахвотнікаў, якія рашыліся аб'яднаць свае гаспадаркі.

Новае ў жыцці Куранёў заявіла пра сябе так уладарна і рашуча, што не абмінула ніводнага чалавека, падзяліла людзей, зблізіла непрымірымых ворагаў. Так, калі каморнік | наразае зямлю калгасу, на абарону ўласных надзелаў выйшлі побач з заможнымі Глушакамі беднякі Васіль Дзяцел і Нібыто-Ігнат. Васіль і Яўхім, якія не на жыццё, а на смерць былі шчапіліся на полі каля цагельні, хапаюць загрудкі Міканора.

Узнаўляючы падзеі калектывізацыі, I. Мележ імкнуўся «больш глыбока і без падсалоджвання паказаць гэты важны працэс», не абмінуць ні добрае, ні дрэннае, што нараджалася ў тыя гады. Не ставячы пад сумненне правамернасць правядзення калектывізацыі ў цэлым пісьменнік і паказаў трагізм чалавечых лёсаў на гістарычным зломе.

Трагедыйная сутнасць падзей, якія перажывала вёска ў канцы 20-х пачатку 30-х гадоў, асабліва выразна паказана ў творах на вобразе Васіля Дзятла. Дзве страсці, дзве любові ў гэтага персанажа — зямля і Ганна. Нейкі час, і гэта самы шчаслівы час у яго жыцці, яны суіснуюць побач. Васіль становіцца гаспадаром, узвальвае на свае не надта моцныя юнацкія плечы ўвесь сялянскі клопат. Тады ж нараджаецца глыбокае пачуццё да суседкі-равесніцы. У час спатканняў, горнучы да сябе дзяўчыну, ён думае-марыць пра зямлю. Калі Ганна выходзіць замуж, у яго застаецца адна любоў — зямля. Дзеля яе ён узяў за жонку непрыгожую, нібы век сонную Пракопаву Маню. Аднак у яго жыццё зноў уваходзіць Ганна. Васіль пастаўлены перад выбарам: зямля ці каханая жанчына — і герой выбірае першае. Аналізуючы сцэну, у якой растрывожаны Васіль ідзе на сваё поле і бачыць, як «кволыя сцяблінкі, калі стаў перад паласою, паварушыліся — нібы віталі яго, радаваліся яму», С. Андраюк зазначае, што герой ніколі не думаў пра Ганну так узвышана і паэтычна, як пра зямлю.

Ад Ганны герой адмовіўся сам^а зямлю забралі, зрабілі нічыёй. У тым жа маналогу Васіля пісьменнік паказвае, што значыць для героя свая зямля: «Аддай сваё поле, дзе кожную сцяблінку, здаецца, сагрэў бы сам! Ішоў бы ад адной да другой ды хукаў бы, каб не мерзла!.. Аддай поле — ето ўсё адно што — аддай душу! Папробуй, адарві душу!» Не, не ўласнік так разважае, а чалавек, звязаны з зямлёй малаком маці, памяццю продкаў, усім сваім жыццём.

Васілёву прывязанасць да зямлі разумее Апейка. Закліканы праводзіць калектывізацыю, ён верыць, што гэта мерапрыемства дапаможа сялянству выйсці з беспрасветнай галечы і беднасці, зробіць працу лягчэйшай і больш прадуктыўнай, бо на шырокія калгасныя палеткі прыйдуць машыны. Але ён хоча, каб на абагульненай зямлі селянін працаваў так, як і на сваёй. А гэта магчыма пры ўмове, калі чалавек не страціць сваю прывязанасць і любоў да поля і таго, што на ім расце.

Праз вобразы Васіля і іншых прадстаўнікоў сялянства (Глушакі, Нібыто-Ігнат, Чарнушкі, Хоня, Міканор і яго сям'я, Сарока і г. д.) пісьменнік паказвае працэс калектывізацыі знутры, як яна адбілася на лесе вяскоўца, на адносінах яго да зямлі, да працы, да людзей. Вобраз Апейкі асэнсоўвае тое, што адбываецца з селянінам, нясе погляд зверху і збоку.

Калектывізацыя ў любых варунках істотна закранала інтарэсы селяніна-гаспадара. Апейка не супраць цвёрдага падатку, якім абкладваліся заможныя гаспадаркі (няветліва сустрэў ён старога Глушака, калі той прыйшоў да яго са сваёй бядой), не супраць рэпрэсіўных мер адносна кулакоў. Але ён хоча, каб такія, як Васіль, самі прыйшлі ў калгас, пераканаўшыся, што там лепш, а для гэтага патрэбен час. Часу селяніну якраз і не давалася, у новае жыццё яго гналі сілай і гвалтам. Шматзначнай сцэнай завяршаецца сюжэтная лінія Васіль — Апейка ў другім рамане. Васіль прыйшоў да старшыні райвыканкома скардзіцца на самаўпраўства Міканора: забралі зямлю і нават перааралі пасеянае. Апейка ў гэты час атрымаў паперу, якая паведамляла, што калектывізацыю трэба правесці не за два-тры гады, а за тры месяцы. I Апейка ўгаворвае селяніна ўступіць у калгас, дзе ўся зямля стане яго —- гаворыць тое, што і ненавісны Дзятлу сусед Міканор. У трэцім рамане «Заве!, снежань» Апейка і Васіль не сустракаюцца. На змену ўдумліваму, разважліваму гуманісту Апейку павінны прыйсці іншыя калектывізатары. З Васілём у гэтым творы знаёміцца Башлыкоў, у хуткім часе менавіта ён будзе вырашаць лёс селяніна.

Над Апейкам хмары пачынаюць збірацца ўжо ў другім рамане. Грознае папярэджанне сакратару райвыканкома —- партыйная чыстка, дзе нявартымі годнасці камуніста былі пададзены яго чалавечнасць, прынцыповасць, інтэлігентнасць. Але тых вывадаў, што маглі яго ўратаваць, Апейка не зрабіў. У сваім заключным, вельмі кароткім выступленні, ён сказаў: «Калі я памагаў каму-небудзь з тых, у кім сумняваецца таварыш Галенчык, то таму, што лічыў, што гэтыя людзі могуць быць карысныя нам. I лічыў подлым таптаць людзей, якія хочуць жыць па-новаму... Я і далей буду рабіць так, як падказвае мне партыйнае сумленне. Не азіраючыся на выкрыкі тых, у каго кульгаюць ці разважнасць, ці, можа быць, сумленне...»

Праз лёс Алеся Маёвага мастак паказаў тое страшнае, што нараджалася ў жыцці савецкай краіны ў канцы 20-х гадоў — пошукі ворагаў, падазронасць, недавер. У творы згадваюцца беларускія пісьменнікі Цішка Гартны, Міхась Зарэцкі, Уладзімір Дубоўка, з якіх пачыналася актыўнае цкаванне нацыянальнай інтэлігенцыі. Да інтэлігенцыі належыў і былы настаўнік Апейка.

Пасля выступлення Сталіна (раман «Завеі, снежань») спадзяванняў на шчаслівае вырашэнне лёсу старшыні райвыканкома не застаецца. Яго погляды на жыццё, адносіны да чалавека прыйшлі ў супярэчнасць з генеральнай лініяй партыі, якую, на даным этапе, выяўляе жорсткі, рашучы, прамалінейны Башлыкоў. У трэцім рамане вельмі шмат месца займаюць спрэчкі старшыні райвыканкома і сакратара райкома партыі. Апейка і Башлыкоў — гэта два супрацьлеглыя падыходы да правядзення калектывізацыі, у іх спрэчках вырашаецца лёс Васіля, лёс усяго сялянства. На жаль, абставіны грамадска-палітычнага жыцця ўздымаюць наверх не Апейку.

У дачыненні да «Палескай хронікі» можна гаварыць пра галерэю яркіх, моцных сваёй рэальнай шматграннасцю характараў. Гэта не толькі цэнтральныя героі твора — Ганна, Васіль, Яўхім,стары Глушак, Міканор, Апейка, Башлыкоў, але і героі другога, трэцяга планаў — Чарнушка, Нібыто-Ігнат, Сарока, Андрэй Руды, Хадоська, Хоня, Параска, Дубадзел і г. д. Кожны з іх — адметны, непаўторны, жывы, запамінальны. Дасягнуў гэтага пісьменнік дзякуючы глыбокаму пранікненню ў свет чалавечых адчуванняў, перажыванняў, памкненняў, выдатнаму веданню жыцця. Ствараючы характары, I. Мележ шырока звяртаецца да партрэтнай характарыстыкі і апісання знешнасці, да няўласна-простай мовы (калі голас аўтара і персанажа нібы зліваюцца), да моўнай індывідуалізацыі, да мастацкай дэталі, да сімвалічных вобразаў і інш.

Здаецца, I. Мележ пісаў пра вядомае ў літаратуры. I самі падзеі — пярэдадзень, а пасля калектывізацыя, — і людзі таго часу — сяляне з іх недаверлівасцю да новага, з іх прывязанасцю да зямлі, гаспадаркі — не аднойчы паказваліся ў творах. Традыцыйныя канфлікты, сюжэтныя лініі: любоўны трохкутнік, у якім багаты і бедны жаніх, розныя адносіны кіраўнікоў да калектывізацыі, да сялян. Аднак раманы I. Мележа наколькі традыцыйныя, настолькі і наватарскія.

Так, пісьменнік па-новаму паказвае вобраз кулака. Калі ў першай частцы хронікі ў вобразе Халімона Глушака, па-вулічнаму Карча, паслядоўна падкрэсліваецца непрыемнае і нават драпежнае ў знешнім вобліку, у характары («тхарыныя вочы, вострыя і праніклівыя», «каршуковы позірк», «груганячая постаць», панурасць, затоеная лютасць), то ў другой частцы куранёўскі багацей ужо пачынае выклікаць спачуванне. Аўтар гаворыць, як нялёгка здабывалася заможнасць, якой працай, потам, сілай яна падтрымліваецца. Улада забірае не толькі нажытае праведнымі і няправеднымі сродкамі багацце, але і права жыць на сваёй зямлі, сярод сваіх людзей. У выступленні Сталіна сказана адназначна: кулака пускаць у калгас нельга, бо ён з'яўляецца заклятым ворагам, але ж і аднаасобнікаў не пакінуць у роднай вёсцы, значыць — раскулачванне, высылка.

Шмат новага, нечаканага ў паказе сыноў Халімона Глушака Яўхіма і Сцяпана. Такіх гарачых і нястрыманых, ганарыстых людзей, як Яўхім, улада сваімі дзеяннямі штурхала на крайняе — на жорсткае супраціўленне, лютую помсту.

«Палеская хроніка» I. Мележа — мужнае, праўдзівае слова пра так званы вялікі пералом, пра калектывізацыю. А побач з гэтым — пра наш народ, працавіты, мужны, спагадлівы, таленавіты, цярплівы. Першы раман адкрываецца аўтарскім прысвячэннем «Бацьку, маці, бацькоўскай зямлі».