Пошукі будучыні

Першая частка. Украдзенае маленства

I

«Тыя гады прымусілі нас змалку дзён прывучвацца да плуга і касы, да пілы і сякеры, да гэбля і долата, да молата і кавадла. Гэтае начынне і прыладдзе, па якім яшчэ нядаўна хадзілі бацькавы рукі, было яшчэ і цяжкое і вялікае кожнаму з нас...» — зазначае на пачатку рамана аўтар.

Волочка Нявада вяртаецца з канём з поля. Ад бацькі з фронту ўжо больш за паўгода няма пісем. Дзяўчынка сама ўзарала поле. Каля вёскі яна сустрэла фурманку, на якой стаяла зачыненая труна, а побач сядзеў «увесь сціснуты, скамечаны палонны». Гаспадар фурманкі, хлопец-падлетак, пахаваў на могілках свайго бацьку, які не вытрымаў дарог бежанства.

Хлопчык-падлетак, палонны немец і салдат-канваір спыніліся на ноч у хаце Волечкі. Да хворага немца прыводзяць фельчара, дзяўчынка поіць яго малаком. Фельчар раіць хлопцу заставацца ў Сумлічах: «Жыві ў гэтай хаце і памагай гэтай малой жыць на свеце. Вам жа цяпер абаім важна, каб абы дзень перабыць. У яе вернецца бацька, і жыццё пачынаецца, а ты — скончыцца вайна, і вернешся на сваю Вілейшчыну».

Пакідаючы хату Волечкі Нявады, палонны немец запісаў адрас вёскі і, узрушаны тым, што перамог хваробу, застаўся жыць, аддаў малой гаспадыні залатыя гадзіннік, пярсцёнкі, крыжык. Ён іх хацеў завезці сыну Густаву, каб той з арандатара стаў гаспадаром.

Волечка і Кастусь Лукашэвіч, як брат з сястрой, жывуць у адной хаце, вядуць гаспадарку, падзяліўшы па прыкладу Ндарослых паміж сабой абавязкі. Кастусь прадаў старога Волеччынага каня, пакінуўшы свайго. Н Пілуючы ў лесе дровы, Волечка застудзілася. Хлопец прывозіць фельчара, які колькі часу назад лячыў палоннага немца. Фельчар пытаецца, куды Волечка падзела золата, раіць яго прыхаваць, бо пакінутыя немцам рэчы ляжаць у шуфлядзе сярод рознай непатрэбшчыны. Ён пераказвае Н змест пісем старога немца да сына. У першым, адчуваючы, што памірае, палонны развітваўся з сынам і з іншымі членамі сям'і. У другім пісаў пра радасць жыць: «Усе людзі на зямлі добрыя і мілыя. Каб вы толькі ведалі, як аба мне дбалі Ні пра мяне клапаціліся тыя чужыя людзі, у хаце якіх я ляжаў!.. Гэта ўжо не чужыя мне людзі, яны выратавалі мяне, і калі я ўстаў на ногі і ўбачыў, што жыву і ўжо здаровы... я не вытрымаў і... Густаў, мае сэрца баліць аб табе, што ты астанешся арандатарам... Я аддаў той дзяўчынцы тое, што было тваё... Што ж, гэта адзіны раз у жыцці ў мяне так ірванулася душа і павяла мяне на гэты ўчынак...» Разглядаючы пакінутыя немцам залатыя рэчы, фельчар заўважыў на гадзінніку надпіс «граф Паліводскі».

Восень змяняла зіма, зіму вясна, Волечка і Кастусь сталелі. «Надыходзіла новая пара ў іхнім жыцці. Яны не спяшаліся ёй насустрач. Яно само ўсё ішлося, а яны мелі радасць ад свае кожнадзённасці... Абое яны стаялі моўчкі каля свае хаты і як бы слухалі цішыню. Калі яго рука злавіла яе плячо, яна хіснулася да яго, як бы цвёрда ведаючы, што вызначанага не пераступіш і што ёй не можна быць далёка ад яго. I абодвум ім жыццё стала вялікім шчасцем».

II

У канцы 1920 года вяртаецца на радзіму Нявада, які быў у нямецкім палоне. Па дарозе ён спыняецца ў карчме, размаўляе са знаёмым з даваеннага часу яе гаспадаром. На сцяне карчмы прачытаў надпіс: «Памажы мне, Божа, знайсці дзверы ў маю будучыню. Граф Паліводскі». Карчмар расказвае гісторыю графа, якому не пашанцавала. На вайне ён быў паранены і зваліўся з каня. Акрываўленага Паліводскага падабраў селянін. Граф пражыў у яго больш года. Калі збавіцель урэшце сказаў, што трэба Паліводскаму шукаць якую працу, той яго абразіў, назваўшы хамам, і схапіўся за рэвальвер. Селянін выгнаў графа качаргой з хаты. Граф пайшоў служыць у польскае войска. Гэтую гісторыю, а таксама тое, што яго абакралі, карчмар чуў ад самога Паліводскага.

Нявада вярнуўся дамоў, ледзь пазнаў у сталай жанчыне, што выйшла на ганак, тую Волечку, з якой ён развітаўся, ідучы на вайну. Бацька шчаслівы, што дачка засталася жывой. Але Волечка вырасла без яго, «хтосьці злы адабраў ад яго яе.маленства».

Перабіраючы рэчы ў куфры, Нявада убачыў золата. Волечка тлумачыць, як трапілі да яе гадзіннікі, пярсцёнкі, крыжык. Нявада дапамагае зяцю будаваць новы дом. У яго нараджаецца ўнучка.

III

У мясцовасці, далёкай ад Сумліч, з'явіўся незнаёмы нікому чалавек, які «шукаў не зямлі і не хлеба, а толькі цішыні... Так, як ніхто, ён пільнаваўся свайго гнязда, якое стала, хоць і марудна, складаў, саломіна за саломінай». У мясцовай улады ён прасіў надзел на чатыры душы і вымушаны быў расказаць пра свае жыццё. Нарадзіўся ён на Дзісненшчыне. Першая сусветная вайна яго з бацькам і сёстрамі выгнала з дому. Дарога на усход была адрэзана. Пахаваўшы бацьку і сястру, Ракуцька з другой сястрой вярнуўся на радзіму, але хата і амаль уся вёска аказалася спаленай. Блукаючы па наваколлю, брат і сястра натрапілі на пакінутую ацалелую хату і сталі ў ёй жыць. Праз нейкі час Ракуцька знайшоў параненага графа, дапамог яму вярнуцца да жыцця, але ўдзячнасці ад яго не дачакаўся. Уцякаючы ад свайго збавіцеля, граф ускочыў на худую Ракуцькаву кабылу.

Пасля рэвалюцыі Сымон узяў панскай зямлі і з панскага лесу паставіў побач са старой новую хату.

З бежанства вярнулася гаспадыня старой хаты. Яе муж загінуў на вайне, дзеці памерлі. «Маладая і адзінокая жанчына неўзабаве перайшла ў новую хату нязнанага раней маладога суседа, які, здавалася, бесперапынна піў вялікую асалоду даводзіць да дасканаласці сваю новую дамоўку». У Ракуцькі нарадзіліся сын і дачка.

Калі Заходняя Беларусь адышла да Польшчы, да Сымона з'явіўся граф Паліводскі «ва ўсім бляску афіцэра польскага войска». Ён абяцае не спаганяць за панскую зямлю і хату з панскага лесу, калі Ракуцька аддасць тое, што забраў у яго. Селянін гаворыць, што замест падзякі за выратаванне граф украў калісьці ў яго кабылу, а цяпер робіць злодзеем.

Сымон Ракуцька прымае рашэнне ўцякаць у савецкую Беларусь. Цёмнай бяззорнай ноччу ён з дзецьмі і жонкай спрабуе перайсці граніцу. Раптам пачулася страляніна. Жонка з дзецьмі першымі рушылі назад. Сымон на нейкі час затрымаўся і быў арыштаваны савецкім пагранічнікам.

Вярнуўся Ракуцька ў тыя мясціны, дзе засталася жонка з дзецьмі, толькі ў 1939 годзе. Дайшоўшы да знаёмага кутка, ён ўбачыў дарагі яго сэрцу камень і маладую жанчыну, што сядзела на ім. Але гэта была не яго жонка, а яго дачка. Сустрэча і думка, «што мінулае не варочаецца»; настолькі яго ўразілі, што ён не адкрыўся дачцы.

Вярнуўшыся ў свой дом, трэці за яго жыццё, Ракуцька ўбачыў у двары жанчыну. Ён пазнаў яе з першага позірку. «Гэта яна! Такая! Без яго такая стала!.. I ён зыначыўся без яе. Ужо і старасць не вельмі далёка стаіць за плячыма. I ў яе таксама. Нехта злы і бязлітасны ўкраў у яго яе маладосць, і яе самую ўкраў. I яго маладосць украў... Злы ён і жорсткі, гэты страшны злодзей. I ніякая кара нідзе і ніколі не спасцігне яго...»

Новую бацькаву хату адшукаў Тамаш. Убачыўшы перад сабой дарослага сына, стары Ракуцька зайшоўся ад новага болю: «Няма хлопчыка Тамаша, ёсць салдат чужой арміі, і хіба вядома, якая ў яго душа? Бацька ж не мог сеяць добрае насенне ў гэтай душы. Тамашова маленства ўкралі ад бацькі: жалезная нага таго страшнага злодзея зноў душыла Сымона Ракуцьку...»

Другая частка. Вялікае скрыжаванне

I

«Вялікі шлях з усходу на захад праходзіць каля мястэчка Сумліч, але не праз іх... а крыху зводдалеку. Гэты шлях — старая Маскоўска-Варшаўская шаша».

На скрыжаванні дарог расла вялікая старая таполя, дзякуючы якой на сенажацях і палях сумлічан кожны год вырастала безліч дрэўцаў. Нявада аднойчы перасадзіў з сенажаці некалькі большых дубчыкаў бліжэй да вялікага дрэва. Праз колькі дзён убачыў іх стаптанымі «нечымі ботамі з шырокімі абцасамі».

На скрыжаванні пад дрэвам Нявада сустрэў маладую дзяўчыну. Яна ішла да бацькі. З гісторыі незнаёмкі Нявада даведаўся, што і ў бацькі гэтай дзяўчыны ўкралі маленства дачкі. Дзяўчына, яна назвалася Лізаветай, хоча ведаць, каго ёй ненавідзець за ўкрадзенае маленства.

Нявада і Лізавета заўважылі спячага ў кустах мужчыну. Паводзіць ён сябе незразумела і Няваду апаноўвае вялікая трывога: «Можа зноў тут блізка ходзіць той вялікі злодзей, што ўкраў у яго Волеччына маленства». Незнаёмы хлопец заяўляе старому: «Ведаю! У цябе ўкралі маленства твае дачкі. А ў мяне ўкралі самога мяне. Так што ідзі сабе ў свой бок, а я ў свой».

Застаўшыся на скрыжаванні, незнаёмец пачуў пра пачатак вайны. Вестка яго ўзрадавала і абнадзеіла. На шашы пачаўся вялікі рух. Наляцелі нямецкія самалёты і пачалі бамбіць. Нявада збірае на фурманку ацалелых пад абломкамі дзяцей, калі малады чалавек з радасцю паведаміў, што немцы ўжо занялі Мінск, Бабруйск і Чырвоная Армія разбіта. Нявада з усяго размаху апусціў на галаву чалавека, «які так добра ўсё ведаў і так складна гаварыў», прэнт.

З-пад абломкаў і чалавечых трупаў выбіраецца Лізавета.

Малады чалавек, прыйшоўшы ў сябе пасля ўдару па галаве, сустракае немцаў, пытаецца пра графа Паліводскага і просіць есці. Нямецкі афіцэр у адказ паціснуў плячыма і кінуў з машыны ў дарожны пясок пачак галетаў.

Бомбы не зачапілі Сумлічы. Прыстроіўшы дзяцей, Нявада вярнуўся ў вёску, але дома нікога не было. Ноччу ў хату прыйшла Волька і расказала бацьку, што здарылася ў яго адсутнасць. Мабілізаваныя мужчыны не знайшлі ніякага начальства і вярталіся назад. Забралі ў афіцэра, які ўцякаў з фронту, кулямёт. Зброю пакінулі ў хаце Кастуся Лукашэвіча, пра што хтосьці данёс чужынцам. Тыя палічылі, што Лукашэвіч — камандзір нейкага атрада, забралі кулямёт і гаспадара хаты. Лукашэвічу ўдалося па дарозе ўцячы. Немцы аб'явілі, што калі Кастусь Лукашэвіч сам не явіцца да іх, то мястэчка будзе спалена, а кожны дзесяты яго жыхар расстраляны.

Кастусь прыйшоў дамоў ноччу, а раніцай усіх местачкоўцаў сагналі разам, запатрабавалі выдаць камуністаў. Адзін вясковы палахлівец назваў Лукашэвіча, але яму і на гэты раз пашчасціла ўцячы.

У хату прыходзіць Кастусь і, паведаміўшы, дзе яго можна знайсці, ідзе назад у лес.

Раніцай на ўмоўленае месца выпраўляецца Нявада. Просіць зяця, каб той дзе-небудзь схаваўся і прыціх, бо перад ім «жалезны звер». Просіць зрабіць гэта дзеля Лізы, унучкі. Кастусь адмаўляецца, хоць вельмі любіць дачку.

Калі Нявада вярнуўся ў Сумлічы, усюды гаспадарылі паліцаі. У хаце Волькі і Лізы не было. Стары з размовы паліцаяў даведаўся, што з немцамі з'явіўся граф Паліводскі і стаў начальнікам воласці.

У старой хаце ён убачыў сумную дачку. Яна паведаміла, што Лізу разам з іншымі маладымі дзяўчатамі і хлопцамі немцы павезлі кудысьці на машынах.

Праз некалькі дзён стала вядома, што атрад Кастуся адбіў дзве машыны з моладдзю, але Ліза трапіла ў лагер.

Волька ідзе ў атрад да мужа, а Нявада — ратаваць унучку. Ён верыць, «што чалавек не вытрымае, каб вечна быць зверам. Вырві ты з чалавека сэрца і ўстаў на яго месца звярынае, дык у чалавечых грудзях і звярынае сэрца стане чалавечым».

II

На ўскрайку лесу Ракуцька сустрэў незнаёмага маладога чалавека, адзенне якога ператварылася ў лахманы.

Праз нейкі час прыходзіць Тамаш, расказвае бацьку пра лагер, куды немцы сагналі некалькі тысяч чалавек. Ракуцька паведамляе сыну пра дзейнасць атрада Лукашэвіча і пра тое, што ў лагеры знаходзіцца дачка камандзіра Ліза. У лагеры апынулася і жонка Сымона Ракуцькі.

Незнаёмец чуў размову бацькі з сынам. Ён спавядаецца незнаёмым людзям. Імя яго Люцыян Акаловіч. Бацька Люцыяна страціў у час рэвалюцыі фальварак пад Клецкам, спадзяваўся з дапамогай Польшчы вярнуць яго. Са слова «Беларусь» Акаловічы смяяліся, упэўненыя, што ёсць толькі Польшча, якая хутка пра сябе заявіць. Малады Акаловіч вырас з марай пра свой фальварак. Граф Паліводскі завербаваў Люцыяна служыць немцам. Бацька блаславіў сына, бачачы ў Германіі тую сілу, якая зможа расправіцца з бальшавікамі.

Перад пачаткам вайны з Савецкім Саюзам Люцыян апынуўся на тэрыторыі Беларусі. Радасцю напоўнілася яго сэрца, калі пачуў, што немцы наступаюць. За гэтую радасць нейкі чалавек стукнуў Акаловіча па галаве.

Сустрэўшы выпадкова знаёмую жанчыну, ён даведаўся, што маці немцы жывую спалілі ў хаце, а бацьку павесілі. Акаловіч хоча адпомсціць Паліводскаму, ён ведае, што той стаў начальнікам, ведае, дзе яго шукаць.

Тамаш развітваецца з бацькам. Калі Сымон Ракуцька задрамаў, Люцыян уцёк.

У Баранавічы ранішнім цягніком прыехала пажылая пара. Іх сустрэў малады жыццярадасны чалавек у вайсковай форме. Машыны павезлі старых і маладога немца далей. На Вялікім скрыжаванні быў зроблены прыпынак. Стары немец доўга з трывогай углядаўся ў дрэва, яму здалося, што гэтую таполю ён калісьці ўжо бачыў. Прыгадаў мінулую вайну і свой палон. Гертруда, старая немка, баіцца гэтай зямлі. Сын супакойвае маці, што хутка на заваяванай тэрыторыі будзе ціха і бяспечна, бо «тут жывуць не людзі, а казюлі з нявольніцкай псіхалогіяй. Яны створаны, каб быць слугамі». Густаў-малодшы папракае старэйшага, што той калісьці «страціць сваю нямецкасць» і аддаў тубыльцам здабытае на вайне золата.

Сымон Ракуцька прыводзіць у лес шмат людзей на чале з Лукашэвічам. Ён расказвае, як трапіла да немцаў жонка. Пра дачку Лізавету Ракуцька нічога не ведае.

III

Густаў і Гертруда пасяліліся ў былым маёнтку нейкага тутэйшага пана. Маёнтак знаходзіцца недалёка ад лагера. Сын, выбіраючы для бацькоў месца жыхарства, падумаў і пра дадатковую ахову, і пра рабочую сілу.

Ліза Лукашэвіч трэці тыдзень ляжыць каля лагернага слупа хворая, «бяздум'е было яе ратункам, і ішло яно ад вялікай слабасці яе цела». Нейкім днём над спакутаванай дзяўчынкай нахілілася Ракуцькава жонка. Ліза сказала ёй «мама!». Гэтае магічнае слова скаланула душу і дзяўчынцы, і старой жанчыне.

Нявада дайшоў да маёнтка, дзе жыў граф Паліводскі. Перадаў праз жанчыну -служанку, што «прынёс тое, чаго шукаюць праз усё жыццё». Графу Нявада расказвае, як трапілі да яго залатыя рэчы і просіць выбавіць з лагера за вернутае золата ўнучку: «Ратуйце яе і мяне цераз гэта... Чалавек жа нават і акамянелы, не бывае без сэрца. Я так прашу... Нявіннае дзіця...» Паліводскі амярцвела глядзеў на каштоўнасці. Урэшце пачаў крычаць, што стары позна іх прынёс, яны яму патрэбны былі дваццаць год назад.

Паліцэйскі паведаміў, што графа просіць прыняць сын Стафана Акаловіча. На вачах у Нявады Люцыян Акаловіч застрэліў Паліводскага.

«Тое, што Паліводскага ўжо няма жывога, не дало яму палёгкі. Безнадзейнасць і чорны смутак душылі яго». Акаловіч ідзе на захад, дзе родны дом. У лесе Люцыяна перастрэў нейкі чалавек. Ён не паверыў, што Люцыян забіў графа. Знайшоўшы ў Акаловіча нямецкае пасведчанне, незнаёмец выстраліў у яго. Акаловіч упаў мёртвы.

Партызаны напалі на Перабродскі лагер, дзе былі Ліза і жонка Ракуцькі. Тамаш загадаў таварышам ісці ў маёнтак, і забраць там усіх коней, бо ў лагеры шмат хворых і слабых.

Напалоханая стрэламі Гертруда выбегла ў сад, згубіўшы нават чаравікі. Гертруда з Густавам праседзелі ў кустах да ночы, потым жах іх пагнаў падалей ад маёнтка, дзе ляжалі забітыя салдаты і паліцаі. Гертруда памірае, праклінаючы мужа за той парыў, калі ён аддаў чужаземцам золата. «Гэта лёс Германіі за цябе расплачваецца з намі!» — гаворыць жанчына.

Густаў пахаваў жонку і пайшоў адзін. Пераапрануты ў вопратку тутэйшых людзей, выдаўшы сябе за чэха, ён трапіў у Сумлічы. Яго душэўны стан не мае пэўнасці: «Настрой яго зменьваўся кожную секунду. То хацелася яму крыкнуць: «Густаў, сын мой! Дзе ты? Дзе твае салдаты і слава фюрэра?» То хацелася сказаць: «Пракляцце табе, фюрэр, за тое, што ты павёў мяне туды, куды я прыйшоў!»

Густаў распытаў, дзе дом Нявады. Ён адразу пазнаў усё ў старой хаце, дзе калісьці раскрыў людзям душу. Прыняўшы Густава за чэха, гаспадары запрасілі яго за стол. Але ён спытаў пра золата, якое аддаў гэтым людзям шмат гадоў назад. Пачуўшы, што Густаў немец, мужчына загадаў яму выйсці з хаты.

У садзе Кастусь Лукашэвіч прыцэліўся і стрэліў. Потым ён убачыў на дрэве падмерзлую бэру. Падумаў, гледзячы на яе, узяў у пуньцы два яблыкі і панёс іх у хату хворай Лізе.

Мастацкія асаблівасці

У рамане «Пошукі будучыні» (1943) Кузьма Чорны паказаў трагічныя падзеі беларускай гісторыі, што мелі месца ў XX стагоддзі: першая сусветная вайна, падзел Беларусі на Усходнюю і Заходнюю, Вялікая Айчынная вайна. Героі яго твора хочуць жыць у сваім доме, працаваць на сваёй зямлі, мець сям'ю, гадаваць дзяцей. Але састарылася адно пакаленне, вырасла другое, нарадзілася трэцяе — і ўсе яны не маюць таго, да чаго імкнуцца. Будучыня, з якой звязваецца чалавечае шчасце, застаецца недасягальнай.

Ці не палемізуе сам з сабой аўтар (з уласнымі думкамі ў рамане «Трэцяе пакаленне»), укладаючы ў вусны Нявады наступныя разважанні: «Гэта тая, пра якую я думаў, што яна будзе шчаслівая! Вось і прыйшла яе будучыня! Божа мой, божа мой». У «Трэцім пакаленні» вайна ўяўлялася як жахлівы прывід старога свету. У новым рамане яна стала явай, рэальнасцю для трэцяга пакалення, для Лізы Лукашэвіч. Яе лічыў шчаслівай Нявада, параўноўваючы маленства ўнучкі і дачкі. Пры гэтым нараджалася ў душы старога чалавека пачуццё, падобнае да крыўды ці смутку: «Волечка... тая дзяўчынка, паўставала перад ім. Яна, тая Волечка, жыла ў яго душы, як вечны застылы вобраз, ці то ў мінуўшчыне, ці то ў сучаснасці, ці то ў будучыні... Ужо не Волечка, а другая, вельмі цяпер на тую Волечку падобная, стаяла перад ім. Яна, як кропля вады на кроплю, удалася ў сваю маці і, як жывое ўвасабленне той Волечкі, была перад вачыма. Заўсёды ён думаў: гэтай не трэба будзе шукаць сабе шчасця для будучыні. Яна будзе жыць так, як будзе жыцца, а жыцца будзе добра... I яго мучыла крыўда за Волечку, якая ўведала гора, а гэта радзілася адразу на шчасце. «Тая варта большага замілавання, чым гэтая, што будзе думаць аб жыцці, як аб вясёлым свяце». Але калі ён пабачыў на Вялікім скрыжаванні патрушчаныя дзіцячыя косці, вобраз Лізы зліўся з вобразам Волечкі. Нявада імкнецца абараніць унучку ад «жалезнага звера». Ён нават просіць зяця, Кастуся Лукашэвіча, кінуць змаганне, не дражніць ліха, што прыйшло на родную зямлю. Калі Ліза апынулася ў лагеры, Нявада бярэ золата і выпраўляецца ў далёкую дарогу, да графа Паліводскага, ратаваць унучку.

У рамане паўстае трагічны вобраз украдзенага маленства. Няваду з Волечкай разлучыла першая сусветная вайна і дачка вырасла без бацькі, у Сымона Ракуцькі дзяцей амаль на дваццаць гадоў адабрала мяжа, што падзяліла Беларусь на дзве часткі. Пачуўшы гісторыю Ракуцькавай сям'і, Нявада зразумеў, што той вялікі злодзей, які ўкраў у яго малую Волечку, жыве. Таму знікае спадзяванне, што «ўжо больш не будзе такога няшчасця з людзьмі, каб аддзялялі бацькоў ад дзяцей».

Хто той вялікі злодзей, які так жорстка наздзекваўся з Нявады, Ракуцькі, Волькі, Лізаветы, які з'явіўся зноў, каб адабраць будучыню ў Нявадавай унучкі? Пісьменнік дае адказ на пытанне. Гэта вайна, якая прымушае чалавека кінуць плуг, касу і ўзяць у рукі зброю, каб забіваць сабе падобных. Гэта чалавечая хцівасць і несправядлівасць, што нараджае жаданне адных жыць за кошт працы другіх. Гэта ўяўленне пра абранасць Богам, вышэйшасць сваёй нацыі... Аблічча вялікага злодзея мяняецца, але сутнасць яго адна і тая ж: ён крадзе ў чалавека радасць жыцця, прымушае яго пакутаваць, не пускае ў будучыню.

Творы ваеннага часу Кузьмы Чорнага развівалі, узбагачалі задуму цыкла раманаў, але былі адначасова і пераглядам яе. Усе філасофскія катэгорыі («бацькаўшчына», «будучыня», «уласнасць», «гуманізм» і інш.) правяраюцца перад тварам смяртэльнай небяспекі, якую нясе з сабой фашызм.

Сутнасць фашызму ў творы раскрываецца на вобразах бацькі і сына Шрэдэраў. Густава-старэйшага лёс двойчы прыводзіць на Беларусь. Спачатку, у гады першай сусветнай вайны, ён тут палонны і цяжка хворы. Чуласць, спагадлівасць мясцовых людзей да яго, чужынца, настолькі кранулі Шрэдэра, што душа немца раскрылася лепшым, што ў ім было. Але душэўны парыў насустрач чалавечнасці на радзіме Густава роднымі яму людзьмі быў расцэнены як слабасць духу, як здрада вялікай Германіі. Жонка і сын да канца жыцця будуць папракаць гэтым Шрэдэра. Другі раз Густаў прыехаў па запрашэнню сына абжываць новую тэрыторыю, дзе «праз пяцьдзесят, праз сто, праз дзвесце год... стане карэнная Германія». I тыя самыя людзі, якія

два дзесяцігоддзі назад дапамаглі яму ўратавацца ад смерці, застрэлілі яго, бо перад імі быў вораг, які хацеў забраць самае дарагое—будучыню.

Густаў-малодшы не здольны ні на якія парывы, ён змалку выхоўваўся на ідэях вялікай Германіі. Ён прыйшоў са зброяй у руках «заваяваць гэтую краіну». Ён лічыць тутэйшых людзей «казюлямі з нявольніцкай псіхалогіяй». «Павесь пад іхнімі галовамі меч, дык яны адразу ўверуюць, што гэта не меч над імі, які кожны момант можа загубіць іх, а што гэта вісіць найвялікшая справядлівасць усёй светабудовы, і пачнуць з удзячнасцю лізаць боты ў таго, хто павесіў над імі гэты меч», — гаворыць Густаў маці, перакананы ў сваёй арыйскай вышэйшасці.

Чаго варты чалавек без бацькаўшчыны і радзімы Кузьма Чорны паказвае на вобразе Люцыяна Акаловіча. Ён стаў цацкай у руках палітычнага авантурыста графа Паліводскага і нікому — ні сваім, ні чужым — не патрэбны. Яго бессэнсоўнае жыццё закончылася такой жа бессэнсоўнай смерцю.

Раманы Кузьмы Чорнага займаюць своеасаблівае месца сярод твораў беларускай ваеннай літаратуры. Пісьменнік не імкнуўся ўзнавіць жыццё народа на акупіраванай тэрыторыі, змаганне з ворагам так, як гэта зробяць В. Быкаў, I. Шамякін, I. Чыгрынаў, I. Навуменка і інш. Батальныя, побытавыя ваенныя сцэны, іх не абмінуў аўтар «Пошукаў будучыні», мастацкай пераканаўчасцю не вызначаюцца. Мэта, якую ставіў перад сабой Кузьма Чорны, — «...вайну, фашызм паказаць і асэнсаваць з вышыні філасофска -гістарычнага і мастацкага вопыту чалавецтва» (А. Адамовіч).