Літоўскі хутарок

Ганец прынёс вестку аб пачатку вайны і загад гаспадару хутарка Яну Шымкунасу ехаць з канем у гміну для патрэб мабілізацыі.

Ля хутарка на горцы стаіць паўбатарэя. Салдаты жартуюць з дочкамі Шымкунаса, дапамагаюць гаспадару зносіць снапы. Увечары салдаты гасцююць у хаце літоўца.

Чакаецца бой. Ноччу прыходзяць салдаты (ужо іншыя) ламаць вароты, дзверы на будоўлю бліндажоў. Старому абяцаюць заплаціць. Усё руйнуецца. Цэлы дзень ідзе бой. Немцы адступілі. Шмат забітых і параненых.

На нейкі час хутарок застаўся ў тыле. Праз месяц становіцца вядомым, што рускае войска адступае. Міма роднай хаты праходзіць сын Шымкунаса Блажыс. Ён раіць блізкім выкапаць за дваром яму, накрыць тоўстым бярвеннем з зямлёй і ў час бою хавацца там.

Пасля бою хутарок занялі немцы.

У Янавай хаце сядзяць нямецкія пехацінцы, п'юць кофе. Іх праганяе дзяншчык, бо кватэра патрэбна афіцэрам. Гаспадарам загадваюць пакінуць хату.

Праз два тыдні рускае войска перайшло ў наступленне. У сценах хаты Шымкунаса меціны ад куль. Не чуваць вясёлых галасоў Янавых дачок. Монцю немцы павялі нібы капаць акопы, а Ядвіська ляжыць хворая, непрытомная.

Нягледзячы на строгі загад мірных жыхароў не чапаць і за ўсё плаціць, салдаты грабяць хутаркі. У Яна паламалі калодкі, шукаючы мёд, выбіраюць з ямаў бульбу. З палону разам з іншымі дзяўчатамі і маладымі жанчынамі вярнулася Монця. «Сляды мук, перажытага сораму і гвалту адбіліся страшным выглядам на твары».

Зноў з боем адступае войска. Хутарок ужо нельга пазнаць. Палова будоўлі згарэла, страха ў хаце прабіта. Ян сядзіць на шкле ад пабітага акна. Вяртаюцца дамоў з хатулямі Монця і Ядвіся, не паспеўшы на машыну. Апошнія рускія салдаты пакідаюць хутарок.

«Адзадзі і справа гудзіць глухая, асцерванелая, нястрыманая кананада».

Мастацкія асаблівасці

Герой многіх твораў М. Гарэцкага інтэлігент у першым пакаленні. Ён выйшаў з вёскі, набыў ці набывае адукацыю, але не забываецца на той свет, у якім нарадзіўся. Гэта чалавек перадавых поглядаў, заклапочаны лесам народа, гатовы працаваць на яго карысць.

У Архіпа Лінкевіча, героя апавядання «Роднае карэнне» (1913), не ўзнікае непаразуменняў з роднымі людзьмі і з аднавяскоўцамі. «Люба тут. Люба у вечар цёплы, і ціхі, і добра-пагодлівы снапы вазіць. Люба раніцай у рацэ, у рацэ з вадою лёгкаю, не дужа халоднаю пакупацца... А ў ранні ў святы дзень устаць і ў лес пайсці... а потым — у царкву, у госці пайсці, а вечарком, скрыпку ўзяўшы, на вуліцы пад хатай пасядзець..,», — такія думкі і пачуцці поўняць студэнта-медыка ў бацькоўскай хаце.

Аўтар падкрэслівае ў характары героя дапытлівасць, імкненне ўсё спазнаць і растлумачыць. Архіп і вучыцца ў горад падаўся, спадзеючыся пра ўсё даведацца з кніг. Аднак чым шырэй адкрываўся перад ім свет, тым больш з'яўлялася пытанняў. Архіп пераканаўся, што навука перад многімі з'явамі бяссільная. Пакуль ён малады, поўны жыццёвых сіл і «пытанні шалёныя» яго не могуць надоўга забраць у палон. Праўда, дзед Яхім папярэджвае бацьку хлопца, каб той бярог сына, прыгадваючы Зроіла Давыдзёнка, які «адурэў... ад гэтай думы заўсягдашняй».

Магчымая драма ў жыцці Архіпа Лінкевіча толькі намячаецца. Апавяданнем аўтар гаворыць пра іншае — пра сувязь, якая павінна быць у інтэлігента з народам, з вёскай, пра адчуванне свайго абавязку перад родным людам, пра неабходнасць ведання мінулага роднага краю. Без такіх каранёў згубіцца чалавек і нічога не здолее дасягнуць. Пра ўсё гэта М. Гарэцкі гаворыць голасам вёскі — сівога разумнага дзеда Яхіма.

Але зусім не проста паразумецца вучонаму сыну з цёмнай, забітай маці-вёскай. Самыя шчырыя і тонкія чалавечыя пачуцці жорстка топчуцца з-за вясковай неадукаванасці, патрыярхальнасці, нежадання штосьці мяняць.

Жыццё беларускай вёскі, простага селяніна прыкоўвала ўвагу М. Гарэцкага. Выйшаўшы з гэтага асяроддзя, пісьменнік добра ведаў яго «светлыя» і «цёмныя» бакі. Любячы свой народ, хварэючы душой за яго лес, М. Гарэцкі разам з тым ніколі не ідэалізаваў вёску і селяніна. У тым, як жывуць асмолаўцы, сям'я Хомкі (аповесць «Ціхая плынь», 1917—1930) не ў малой ступені вінаваты і яны самі. Аўтар паказваў п'янства, што было досыць частай з'явай сярод спрацаваных, знявераных, страціўшых надзею на лепшае людзей, жорсткасць, сквапнасць, бруд і ўбогасць іх жылля. (Усё гэта бачаць і не прымаюць у вёсцы і героі-інтэлігенты.)

Хомка, герой аповесці, іншага жыцця не ведае, таму над нейкімі зменамі ў ім не думае. Разам з тым чыстая душа хлопца не можа пагадзіцца з п'янствам, з прыніжэннем, з жорсткасцю. Хомку балюча раніць і насміханне настаўніка над роднай мовай, і бацькава лютасць, і «здрада» Гануткі.

Значнае месца ў творы займаюць сны Хомкі, якія рэзка кантрастуюць з рэальнасцю, у якой жыве хлопчык. У снах ён шчаслівы, хоць бачыць самыя звычайныя з'явы і рэчы: пасвіць з іншымі дзецьмі коней, ловіць ракаў, назірае за маці, як тая прадзе... Са свету сноў Хомку заўсёды выводзяць грубыя воклічы дарослых — бацькі, вознікаў, гаспадара.

Пісьменнік жадаў свайму народу не нейкага незвычайнага жыцця, ён хацеў, каб «забыты край» адрадзіўся, каб людзі жылі па законах дабра, справядлівасці, прыгажосці.

Аднак жыццё яго герояў яшчэ больш пагаршаецца. Пачынаецца вайна. Якім ужо скупым было ранейшае жыццё на радасць і сонца, толькі з вайною іх стала яшчэ менш. «Людзей паменшала, дзяўчаты пасмутнелі без хлапцоў і вясёлых кірмашоў, старыя ж былі ўсе раздражнёныя і цераз сілу ўстрыманыя...», — зазначае пісьменнік.

Вайна забірае ў Хомкі не толькі лепшае, што было ў яго сумным і ціхім існаванні, але і само жыццё. Адна з аўтарскіх рэдакцый твора мела назву «За што?». Гэта назва падкрэслівала бессэнсоўнасць вайны, трагізм становішча простага працаўніка.

М. Гарэцкі на ўласным вопыце зведаў пекла вайны. Дакументальна-мастацкі твор «На імперыялістычнай вайне (Запіскі салдата 2-й батарэі N-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы)» (1914—1926) вынесены з гэтага пекла.В «...Пісьменны каморнік Гарэцкі («Задума»), цяпер батарэец, малюе план пазіцый, вядзе падлік патрачаных боепрыпасаў, запісвае каманды, сочыць за артылерыйскім агнём і ўдзельнічае ў баях у якасці тэлефаніста, а дзе і санітара. Пад агнём бегае шукаць і ліквідаваць пашкоджанні тэлефоннай сувязі. Але папера, але аловак заўсёды пад рукой. I ў часе бою (падлічвае расход снарадаў і адначасова фіксуе свае думкі, адчуванні, назіранні), і пасля бою, калі можна падрабязна запісаць, расказаць самому сабе на паперы, як цябе забівалі і не забілі, як забіваў ты, як людзі рабілі і робяць гэтую дзікую і недарэчную справу — вайну», — гаворыць вядомы даследчык літаратуры А. Адамовіч пра тое, як пісаліся «Запіскі»...

Дзённікавыя запісы ў творы вядуцца салдатам Лявонам Задумам, але за ім стаіць сам М. Гарэцкі. Ваенная «адысея» Задумы — наступленні і адступленні, баі, доўгія пешыя пераходы, начлегі, раненне, шпіталь, кароткая паездка дамоў, вяртанне на фронт — гэта эпізоды ваеннага жыцця пісьменніка. Дзённікі — своеасаблівы жанр літаратуры, у іх раскрываецца найперш сам аўтар, яго адносіны да рэчаіснасці. М. Гарэцкі бязлітасны рэаліст і ў дачыненні да ўласнага «я». Ён паказвае праўду чалавечых паводзін, якой бы непрыгожай, неэстэтычнай яна ні была: «— Значок, каторым адзначаюць праўдзівых герояў, — сказана было, як раздавалі георгіеўскія крыжы... Седзячы цэлы дзень у акопах, пад страшэнным абстрэлам, 4 жніўня «праўдзівыя героі» — падпрапаршчык X. і старшы феерверкер 2. — пасылалі па розных справах пад кулі ніжніх чыноў, а самі «рабілі» ў акопе і закопвалі лапатачкамі... Мы, тэлефаністы, дасталі іх за той бой, калі зазвычай далёка не па-геройску спіраліся: «Ты ідзі злучыць провад!» — «А сам» — «А ты? » «А чарод чый? » — «А я за цябе старшы: мусіш слухаць».

Вайна высвечвала ў чалавеку ўсё — і дрэннае, і добрае. Гэтае «ўсё» без ніякага прыхарошвання ці, наадварот, драматызацыі, нагнятання жахаў стала зместам запісак «На імперыялістычнай вайне».

Па сваёй прыродзе Таленту М. Гарэцкі пісьменнік-дакументаліст, ён з вялікай павагай ставіцца да жыццёвай першаасновы. Падзеі, сюжэт, героі апавяданняў ваеннай тэматыкі («Літоўскі хутарок», «Рускі», «Генерал», «На этапе») убачаны пісьменнікам у ваеннай рэчаіснасці. Пра цесную сувязь фактаў рэальнага жыцця і мастацтва ў творчасці М. Гарэцкага сведчыць апавяданне «Рускі». Гісторыю салдата, які бяздумна забіў «аўстрыяка», такога ж, як і сам, апранутага ў шынель селяніна-гаротніка, аўтар расказвае ў запісках «На імперыялістычнай вайне». Сведкам душэўных пакут Рускага стаў у шпіталі паранены Лявон Задума. У апавяданні (жанры мастацкай літаратуры) гэтая гісторыя перадаецца без ніякіх змен, толькі ад імя героя-апавядальніка. Аднак успрымаецца яна як мастацкае ўзнаўленне жыцця, героі яе — вобразы тыповыя і абагульненыя.

Храналагічна паслядоўны, «дзённікавы» паказ падзей у «Літоўскім хутарку». Безабароннасць чалавека перад тварам вайны пісьменнік раскрывае праз знешнія змены выгляду хутара і яго гаспадароў. У пачатку твора — звыклае, мірнае жыццё сям'і літоўца, у якім з радасцю прымаюць удзел салдаты: «...Касілі, вязалі і насілі снапы. Ярмашчук і Дудзік жалі, і ўсе ўвесь час смяяліся з дзяўчынкамі і вялі гутарку з панам-татулем, катораму падабалася работа салдат, іх весялосць і жарты і велічанне панам». Пасля першага бою стары гаспадар сутыкнуўся з тым, у што ніяк не хацелася верыць. Стралялі не толькі блізка ля яго хаты, але і па ёй, вакол ляжала шмат забітых. «Няма сілы падабраць. Ляжаць цэпкамі, калонамі. Бог іх ведае, ці забіты так, ці параненыя спаўзліся ў адзін груд. Трупаў не менш трох тысячаў на адной маёй пазіцыі», — чуе Шымкунас словы палкоўніка. Потым хутарок занялі немцы. Паелі ўсю жыўнасць, наглуміліся над дзяўчатамі. Пасля новага бою — стаіць разграблены, напалову спалены хутарок і ў ім яго жыхары, духоўна надламаныя, разгубленыя, але пакуль усе жывыя. А наперадзе — прыход ворага, наступленні і адступленні войска. Што чакае хутарок і яго жыхароў? Аўтар пакідае пытанне адкрытым.