Паром на бурнай рацэ

«У гэты трывожны жнівень 1863 года вайна была паўсюль. «Белыя» спрачаліся з «чырвонымі», беларусы абураліся шавінізмам «белага жонду». Успыхвалі, затухалі і зноў выбухалі ачагі абурэння палітыкай цара.

Пераспелае жыта плакала зярнятамі, а ў жыце стаялі шыбеніцы. I не ўстаў ніхто добры, любоўны, і не сказаў людзям, што нельга рэзаць адзін аднаго, што свет вялікі і на кожнага выстачыць ніў, што хлеб аднолькава смачны, на якой мове яго ні называй. Не мог сказаць. Галоўным быў не хлеб. Галоўнай была свабода».

Генерал Фікельмонт даў загад знішчыць усе чаўны і лодкі. Тры дні ў Прыдняпроўі палілі бярвенні, з якіх інсургенты (паўстанцы. — Т.Г.) маглі б звязаць плыты. Адзіны паром ля Магілёва ахоўвала рота выпрабаваных у баях салдат пад началам капітана Пора-Леановіча. «Капітану не надта верылі як нашчадку сепаратысцкай фаміліі і ўраджэнцу Магілёва. Таму «ў дапамогу яму» і «на адпачынак» паставілі, таксама капітана, Юрыя Горава, карэннага русака са старой маскоўскай фаміліі».

Палкоўнік Фралоў разбіў атрад інсургентаў, месцазнаходжанне якіх паказаў мясцовы селянін. Кіраўнік паўстанцаў Усяслаў Грынкевіч быў узяты ў палон і асуджаны на смерць.

На кардон (заставу. — Т.Г.) прыляцеў улан, штосьці перадаў Пора-Леановічу, і яго хутка пераправілі на другі бераг. Гораву, які быў у гэты час на пароме, аж шкада стала зморанага каня — ледзь крануўшыся берага, ён панёс улана да горада.

У двары, дзе жылі афіцэры, Пора-Леановіч практыкаваўся ў стральбе. Ён меў славу першага, не толькі ў палку, брэцёра (дуэлянта. — Т.Г.). Страляў капітан вельмі трапна.

За вячэрай, выпіўшы, Пора-Леановіч разгаварыўся. Адносіны капітана да людзей, да жыцця ўразілі Горава: у гэтага чалавека не было нічога святога, ён грэбліва ставіўся да ўласных продкаў, да свайго народа, да мінулай гісторыі і да сучаснасці.

Пачалася страшэнная навальніца, якую ў народзе называюць «вераб'іная ноч». У цемры двара, якую штохвілінна сляпілі бліскавіцы, з'явілася карэта. Маладая жанчына прасіла пераправіць яе на той бераг. Яна везла ў крэпасць памілаванне мужу, Усяславу Грынкевічу, падпісанае яго «сіяцельствам» графам Мураўёвым. Расстрэл кіраўніку атрада інсургентаў замяняўся пажыццёвай катаргай. Пора-Леановіч ветліва, але цвёрда патлумачыў жанчыне, што зможа пераправіць яе толькі раніцай — такі загад.

Гораву, якога ўразіла прыгажосць і мужнасць жонкі асуджанага, у нейкі момант здалося, што начальнік кардона здзекуецца над госцяй. Жанчына ў адчаі гатова плыць цераз раку сама, але капітан не дазваляе і гэтага. Разумеючы пакуты незнаёмкі, Гораў згодны пераправіць яе, Пора-Леановіч, як старшы па званні, забараняе. Калі ўслед жанчыне, пасля таго як яна нагадала Пора-Леановічу, што ён . таксама нарадзіўся на гэтай зямлі, капітан кінуў брыдкае слова, Гораў назваў паводзіны яго нізкімі. «Але на вуснах начальніка кардона зноў з'явілася прыязная і страшнаватая ўсмешка.

— Капітан, сказаў ён, — гэта, здаецца, вас прыставілі наглядаць за мною, а не мяне за вамі. Мне здаецца, яны зрабілі дрэнны выбар.

Гораў аслупянеў. Ён ніколі не ведаў, ніколі нават не мог падумаць, што на яго можа ўпасці такое падазрэнне». Малады чалавек выбег з пакоя на дождж і доўга стаяў за рогам хаты не могучы супакоіцца.

Амаль нечакана для сябе Гораў спытаў у Івана, салдата-земляка, як пераправіцца на той бераг. Салдат прызнаўся, што ёсць човен, прыхаваны дзеля лоўлі рыбы.

Човен «кідала ў правалы паміж хваль, вецер адкідваў цёмны шаль на жанчыне, як вялізныя імпэтныя крылы. Кожныя пяць хвілін даводзілася выліваць ваду; усе прамоклі да пояса... I ўсё ж наступіў момант, калі хвалі ўтаймаваліся, шкарлупінка плаўна загайдалася ў зацішку, за высокай касой процілеглага берага».

Вяртаючыся на заставу, Гораў заўважыў Пора-Леановіча, той стаяў на паромным прычале і саркастычна-пагардлівымі вачыма глядзеў на яго. Начальнік кардона расказаў, што Мураўёў падпісаў памілаванне і аддаў ліст у рукі жонкі Грынкевіча. А за дзве гадзіны да гэтага з губернатарскай поштай паслаў фельд'егера, каб на месцы паспяшаліся з выкананнем смяротнага пакарання. Гэты пасыльны перадаў яму, Пора-Леановічу, загад затрымаць жанчыну да трох гадзін раніцы, што ён і зрабіў.

Жонка Грынкевіча спазнілася ўсяго на дзесяць хвілін. Пра гэта паведаміў улан, які вяртаўся з горада. Ён перадаў таксама, што генерал Фікельмонт выказвае Пора-Леановічу ўдзячнасць за дасканала выкананы загад.

Гораў выклікаў Пора-Леановіча на дуэль і нечакана для сябе смяртэльна параніў капітана. Калі падбег да яго, уразілі вочы суперніка, «у якіх зараз не было пустаты, а было смяротнае здзіўленне і яшчэ нешта». Перад апошнім уздыхам з вуснаў Пора-Леановіча прагучалі словы падзякі.

Праз два дні пасля дуэлі (смерць начальніка кардона растлумачылі нападам інсургентаў) Гораў сустрэў жонку Грынкевіча. Ён расказаў, на які жудасны падман пайшоў Мураўёў. Жанчына вельмі ўдзячна рускаму афіцэру за дапамогу і чалавечую дабрыню, чуласць. Яна едзе ў Вільню, каб дабіцца ў графа аўдыенцыі і выказаць у вочы ўсё, што пра яго думае.

Паўстанне адсоўвалася на захад і заціхала. Да Горава пачалі прыглядацца, не ўсе верылі ў смерць Пора-Леановіча ад рукі інсургента. Гораў быў вымушаны ўрэшце падаць у адстаўку, вярнуцца ў родны горад. Яго ўзнагародзілі медалём «За ўціхамірванне», але медаль ён не насіў. «I пайшло далейшае жыццё, такое, як ва ўсіх. Жаніцьба. Масква. Усё тое, аб чым ён марыў за дзень да падзей на пароме. Няскора ён зразумеў, што паром і жахлівая вераб'іная ноч былі водападзелам яго жыцця, што ўся плынь яго існавання і думак пацякла з той ночы ў зусім іншым напрамку. А калі зразумеў, — ахапіла туга. Яна прыходзіла нячаста, чамусьці часцей за ўсё ў дажджлівыя асеннія ночы».

Позняй восенню Гораў браў паляўнічую стрэльбу і ўцякаў з горада ў голыя і цёмныя лясы. У адну з такіх начэй ён убачыў, як аднекуль з зеніту пакаціліся тысячы хуткіх зеленаватых знічак. Гэта былі Леаніды, пра якіх далёкай навальнічнай ноччу гаварыў Пора-Леановіч, — зорны дождж. Зямля трапляе ў яго кожныя трыццаць тры гады. «Адразу ўспомніліся горкія словы Леановіча, шалёны дождж над самотнай ракой, вялізныя, як азёры, чорныя вочы той, якая знікла і ніколі не вернецца».

Самотны, адзінокі, Гораў стаяў ля сасны і думаў, гледзячы, як ляцелі і згасалі ў пахмурых лясах зеленаватыя знічкі: «Так і мы гінем тысячамі, і невядома, ці з'явяцца нашы браты, ці з'явімся мы самі на зямлі яшчэ раз... Леаніды! Сэрца жадае вас. Хоць вачыма далёкіх нашчадкаў дайце глянуць яшчэ раз на зорны дождж».

Леаніды не вярнуліся.

Астраномы тлумачылі гэта тым, што «Юпітэр і Сатурн адцягнулі ўбок іхнюю арбіту. Ва ўсякім разе, у лістападзе 1899 года халодны, фосфарна-зялёны дождж не падаў на забытыя балоціны і лясы».

Мастацкія асаблівасці

Апавяданне «Паром на бурнай рацэ» пісалася У.Караткевічам як уступная частка («Пралог») да першага рамана «Нельга забыць» («Леаніды не вернуцца да Зямлі»). Пасля часопіснай публікацыі (1962) твор не друкаваўся цэлых два дзесяцігоддзі, бо аўтар адмовіўся перапісваць раман па рэцэптах тагачасных ідэолагаў. I «Пралог» зажыў самастойным жыццём.

У аснову апавядання пакладзена сямейная легенда пра ўдзел продкаў пісьменніка па мацярынскай лініі ў паўстанні 1863—1864 гадоў. Праз нейкі час пасля з'яўлення рамана былі адшуканы дакументы, якія пацвярджалі рэальнасць фактаў сямейнай хронікі.

Галоўным героем апавядання «Паром на бурнай рацэ» выступае небагаты рускі дваранін Юрый Гораў. Ён як афіцэр царскай арміі ўдзельнічае ў падаўленні паўстання на Беларусі. Гораў — інтэлігентны, выхаваны малады чалавек, для якога шмат значаць такія паняцці як гонар, сумленнасць, прыстойнасць, абавязак. Ён смела і храбра паводзіць сябе ў баях з інсургентамі, быў нават паранены, аднак разам з тым бачыць у паўстанцах людзей, вартых павагі і спачування. Такое ж стаўленне Горава і да народа, на зямлю якога ён прыйшоў як салдат.

Шляхетнасць, чалавечнасць рускага афіцэра падкрэслівае цынізм Пора-Леановіча, другога героя апавядання, характар якога выразна акрэслены. Для гэтага чалавека не існуе маральных ідэалаў і святынь. «Не-е, вы, Юрый Аляксандравіч, з вашай слінявай: вераю ў чалавека ідзіце — ведаеце куды? Гэта быдла па галаве трэба біць. I ваша, і наша, і польскае, і ўсякае. Іншага яны не варты...» — гаворыць ён пра народ, а затым павучае Горава: «...Нікога не шкадуй для сваёй мэты... Пакуль у сілачку не ўваб'ешся, — маўчы, падпарадкоўвайся і паступова прывучай усіх баяцца цябе... А там — не шкадуй. Ні жанчын, ні дзяцей. Ідзі па трупах, і добра табе будзе. 3 людзьмі ўсякія сродкі добрыя. Здрада, атрута, данос, а пасля нож, бізун, турма... I не трэба саромецца. Я не саромлюся».

Чаму стаў такім Пора-Леановіч у творы не гаворыцца. Аднак асобныя дэталі, сітуацыі ў агульных рысах тлумачаць паводзіны гэтага персанажа. Ён духоўна спустошаны і расчараваны, страціў веру ў дабро, справядлівасць, чалавечую прыстойнасць. У мінулым народа і ў сучасным жыцці Пора-Леановіч сустракае іншае — прама процілеглае.

Аднак прыгожую паэтычную легенду пра восеньскі метэарытны дождж апавядае Пора-Леановіч. Жорсткі, цынічны, поўны агіды да чалавека і чалавецтва персанаж раптам выказвае істотную для разумення мастацкай ідэі твора гуманістычную думку, тысячагоддзі ляцяць Леаніды, і кожны раз, як яны трапляюць на зямлю, бачаць адно і тое ж — войны, забойствы, смерць, кроў, гвалт, хцівасць. Гэты эпізод прымушае ўважлівей прыгледзецца да Пора-Леановіча, адчуць трагедыю чалавека, які адарваўся ад сваіх каранёў, ад народа. Ён служыць тым, хто трымае яго суайчыннікаў у няволі, і нават удзельнічае ў падаўленні паўстання.

Капітана выводзіць з сябе ўсякі напамінак пра абавязак перад Бацькаўшчынай і ён хаваецца за грэблівасцю, цынізмам, абыякавасцю. Гэтая маска спадае з Пора-Леановіча толькі ў апошнія хвіліны жыцця. Ён мог бы выстраліць у Горава, аднак робіць іншае — трывожыцца, каб надзейна схаваць сляды паядынку, бо за дуэль у ваенны час чакала суровае пакаранне. Трывожыцца не за сябе. Пора-Лбановіч дзякуе Гораву, бо смерць, забіраючы жыццё, забірала і душэўныя пакуты.

Поўная драматызму сустрэча Горава, Пора-Леановіча і жонкі паўстанца Грынкевіча стала лакмусавай паперкай для выяўлення, з аднаго боку — высокай чалавечнасці, самаахвярнасці людзей, а з другога — подласці, бяздушнасці, нікчэмнасці. Лёс гэтых персанажаў разгортваецца на фоне гістарычнай драмы — паўстання, якое не атрымала шырокай падтрымкі ў сялянства (у творы ёсць згадка, што атрад Грынкевіча выдаў свой, мясцовы селянін) і было задушана царызмам.

Апавяданне «Паром на бурнай рацэ» — адзін з першых твораў, у якім У.Караткевіч звярнуўся Да падзей, звязаных з паўстаннем пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Падзеі 1863—1864 гадоў, нягледзячы на іх трагічнае завяршэнне і вынікі, выклікалі ў пісьменніка пачуццё гордасці за сваіх продкаў, за свой народ. Ён разумеў іх як выяўленне любові да волі і незалежнасці, а гэтыя паняцці былі для У.Караткевіча святымі. Разам з тым ідэя твора звязана з марай пра жыццё на Зямлі без крыві і гвалту. Тады, магчыма, цёмнай лістападаўскай ноччу 2031 года зямляне зноў убачаць зеленаваты зорны дождж. I Леаніды, быццам пасланнікі вечнасці, на нейкае імгненне злучаць у адно цэлае мінулае і будучыню.