Балотны агонь

Бярозка, заціснутая з усіх бакоў старымі дрэвамі, не бачыла сонца, рэдка калі патыхаў на яе свежы ветрык. Была ў яе адзіная ўцеха: ноччу глядзець на далёкі бледны агонь.

Абуджаны начнымі грымотамі вяз спытаў у бярозкі, чаму яна не спіць. Потым патлумачыў, што яна бачыць не агонь, што гэта свецяцца ўначы гнілякі.

Расчараваная бярозка стала сумаваць і тужыць. Цяпер у яе жыцці не было ніякай радасці.

Дрэвы, якія чулі размову вяза з бярозкай, доўга шумелі, але так і не прыйшлі да згоды, ці добра зрабіў вяз, развеяўшы «прыгожы туман зменнага шчасця беднай бярэзінкі».

Мастацкія асаблівасці

Якуб Колас з'яўляецца адным з пачынальнікаў беларускай прозы. Апавяданні побач з вершамі ён пісаў з першых крокаў у літаратуры. Так, у першым нумары «Нашай долі» пісьменнік дэбютаваў вершам «Наш родны край», у другім — апавяданнем «Слабода».

Героямі многіх ранніх апавяданняў Я. Коласа з'яўляюцца праўдашукальнікі, натуры рашучыя, смелыя, якія выступаюць супраць існуючых парадкаў. Досыць шырокае ўзнаўленне ў творах знайшла тэма рэвалюцыі 1905—1907 гг.

Апавяданне-замалёўка «Калядны вечар» — ранні твор празаіка. У той час, калі ён пісаўся (1907), аўтару не трэба было тлумачыць, за што апынуўся ў турме Паўлючок. Пасля падаўлення царызмам рэвалюцыйнага ўздыму народа пачаліся рэпрэсіі. У турму траплялі лепшыя, хто не хацеў мірыцца з несправядлівасцю і прыгнётам. Самы шырокі водгук рэвалюцыйныя падзеі мелі ў асяроддзі моладзі.

Арышт Паўлючка для ўсёй сям'і нечаканае вялікае гора і вялікая несправядлівасць. Бацька, маці, браты разумеюць, што іх Паўлючок не мог нікому нічога дрэннага зрабіць. Такім чынам Я. Колас паказаў далучэнне да падзей рэвалюцыі простых, далёкіх ад палітыкі людзей. Пра тое, што адбываецца ў краіне, у апавяданні нічога не гаворыцца. Па сутнасці ўсю мастацкую плошчу твора займае апісанне каляднага вечара. Аўтар расказвае, што робяць у апошнія перадкалядныя гадзіны члены невялікай і дружнай лесніковай сям'і. Асаблівую паэтычнасць, казачнасць святу і падрыхтоўцы да яго надаюць вобразы малых хлопчыкаў з іх верай у незвычайнае і наіўным дзіцячым практыцызмам (не наядацца адразу, а чакаць самых смачных страў). Святочны настрой герояў твора ўзмацняецца прадчуваннем радаснай сустрэчы з блізкім і любым чалавекам, з якім не бачыліся амаль паўгода. Аднак гэту радасць, а разам з ёй і адчуванне свята, адбірае ў сям'і лесніка несправядлівасць, што пануе ў жыцці грамадства.

Якуб Колас першым у нацыянальнай прозе паказаў складанасць чалавечага характару, глыбока раскрыў адчуванні і перажыванні чалавека. Герой апавядання «Малады дубок» (1913) Андрэй Плех — звычайны селянін. Ён украў у панскім лесе дубок, не лічачы гэта грахом. «Хто ў лесе не злодзей, той дома не гаспадар», — так разважаў не толькі Плех. Аўтар паказвае, што неспакой апанаваў Андрэя яшчэ ў лесе, калі ён падышоў да дубка.

Спачатку селянін баяўся пакарання за кражу, хаваў і перахоўваў кавалкі дрэва. Хутка стала вядома, што ссечаны дубок стаў прычынай звальнення лесніка Максіма Зарубы. Андрэй моцна перажывае чужое гора, адчувае сваю віну перад Максімам. Прызнаецца ва ўсім лесніку, потым ідзе да яго начальніка.

У апавяданні паўстае вобраз сумленнага, маральнага чалавека. Зусім іншым бачыцца ляснічы, персанаж эпізадычны, але важны для разумення праблемы твора. Ляснічы здзіўлены ўчынкам Андрэя, смяецца з селяніна, з яго прызнання і просьбы аднавіць на службе Максіма Зарубу. З размовы Андрэя і ляснічага становіцца зразумелым, што Заруба звольнены не за недагляд, а за тое, што не паступіўся чалавечай годнасцю, аказаўся здольным на пратэст.

Сярод празаічных твораў Якуба Коласа цікавасць выклікаюць філасофскія алегарычныя навелы, так званыя ; казкі жыцця. Да гэтага жанру пісьменнік звярнуўся на пачатку стагоддзя. У апошнія гады жыцця народнага песняра з'явіліся творы «Як птушкі дуб ратавалі», «Адзінокі курган», «Цвіркун». Праўда, з канца 20-х гадоў і да 1955 г. Якуб Колас «казак жыцця» не пісаў, што звязана з грамадска-палітычнай атмасферай у краіне. Алегарычныя філасофскія творы можна было прачытаць па-рознаму, адшукаць пры жаданні «варожыя» ідэі, і Колас да лепшых часоў адмовіўся ад любімага празаічнага жанра.

«Казкамі жыцця» пісьменнік вучыў бачыць складанасць рэчаіснасці. Сапраўды, немагчыма даць адназначны адказ, ці правільна зрабіў вяз, сказаўшы праўду бярозцы пра балотны агонь-прывід («Балотны агонь», 1918). Праўда не толькі лечыць, але можа і забіць, калі яна жорсткая і жахлівая. А прывідная мара, прыгажосць-падман могуць падтрымаць у цяжкую хвіліну разгубленага, саслабелага духам чалавека.

Няма ў жыцці нязменных ісцін, прыдатных да ўсіх сітуацый і выпадкаў— даводзіць пісьменнік-філосаф. Таму многія яго творы маюць шматзначную канцоўку, выклікаюць роздум, а то і спрэчку.

«Казкамі жыцця» Якуб Колас адгукаўся на падзеі і праблемы, народжаныя часам. Праз алегарычныя вобразы, праз карціны жыцця прыроды ён імкнуўся гаварыць з сучаснікамі і нашчадкамі пра важнае, значнае ў жыцці. У навеле «Хмарка» пісьменнік нагадваў пра абавязак чалавека перад той зямлёй, што яго нарадзіла. Гэтая думка вельмі важная для аўтара. Яна падкрэсліваецца эпіграфам да твора, двойчы з'яўляецца ў змесце (праз размову Арла з Хмаркай і Старога Дуба з Буслам). Праблемна да «Хмаркі» блізкая «Крыніца» (1921). У ёй пісьменнік гаворыць пра небяспеку, што падпільноўвае ў чужых краях таго, хто пакідае свой, родны. Як і прадказвала маці-гара, крынічка згубіла свой воблік. Вярнулася на некалькі імгненняў на радзіму кропелькамі расы. «Прыгрэла сонейка, заззялі кропелькі дарагімі каменнямі і зніклі. Куды ж яны дзеліся? Куды?» — пытаннем заканчваецца «казка жыцця».

Пра падзеі першай сусветнай вайны разважаў Якуб Колас філасофскай алегорыяй «Стары лес» (1917). Пушча, якая спаконвечна жыла мірна, у згодзе, раптам аказалася падзеленай на дзве часткі і распачала жудасную, самазнішчальную бітву. Нічога не засталося ад яе велічы і красы. Тыя, хто ацалеў, не маглі растлумачыць, чаму зрабіліся ворагамі дрэвы-суседзі. Хапала і хапае месца пад сонцам і народам-суседзям, якія пайшлі вайной адзін супраць другога ў 1914 г. За што ваявалі немцы, рускія, французы, англічане, іншыя вялікія і малыя народы, кінутыя ў вір брата-забойчай бойні?

Героямі «казак жыцця» найчасцей з'яўляюцца прадстаўнікі жывой і нежывой прыроды — Хмарка, Крыніца, Гара, Дуб, Бярозка, Камень і г. д. Як і ў створаных народам казках, гэтыя героі надзяляюцца чалавечымі якасцямі і рысамі, вобразы іх алегарычныя.

У творах Якуба Коласа часта прысутнічае вобраз апавядальніка, які называецца то баечнікам (ад слова «баяць», расказваць), то казачнікам. Увогуле пісьменнік не аднойчы нагадваў пра «казачны характар» твораў, пра блізкасць казкі і праўды жыцця. «Тут і канчаецца адно звяно казкі. А калі б хто запытаўся, што ж тут здарылася, то гэтым ён паказаў бы, што няўважна слухаў байку, чым моцна пакрыўдзіў бы баечніка», — зазначае, напрыклад, аўтар у «Залатым промні». Альбо ў навеле «Што яны страцілі»:

«Калі вы скажаце, што гэта няпраўда, а байка, дык я запытаюся: а дзе тая мяжа, што аддзяляе праўду ад выдумкі? I ці не бывае так, што выдумка ходзіць, як праўда, а чыстую праўду лічаць за выдумку?»

Адрознівае «казку жыцця» Якуба Коласа ад народнай казкі філасофскі змест. Над важнымі, істотнымі праблемамі існавання чалавека, народа, чалавецтва разважае ў творах пісьменнік.

Кампазіцыйна казка звычайна мае тры элементы: экспазіцыю, асноўную частку, дзе раскрываецца нейкая гісторыя, і заключэнне, у якім акрэсліваецца ўзнятая філасофская праблема.