Раман Янкі Брыля «Птушкі і гнёзды». Вобраз Алеся Руневіча

Хто мужны, хто смелы, хто дужы, Хто цэлем працят залатым, Над тым неўладарныя сцюжы, I лёс неўладарны над тым.
У. Жылка
Раман Янкі Брыля «Птушкі і гнёзды» створаны на матэрыяле ўласнага жыцця самога пісьменніка. Алесь Руневіч, галоўны герой рамана, амаль поўнасцю паўтарае біяграфію аўтара, аднак у прадмове да рамана пісьменнік папярэджвае чытача, што гэта — «не аўтабіяграфія, а біяграфія адной душы», ён запрашае чытача да падарожжа ў мінулае, якое змяшчае ў сабе вытокі сучаснасці і будучыні.
Раман выяўляе самую характэрную адметнасць стылю пісьменніка, які вызначаецца як «лірычная проза Брыля». Гэты твор з'яўляецца паэмай у прозе, а крытык У. Калеснік назваў яго раманам-паэмай, што абумоўлена сімбіёзам лірычнага і эпічнага.
Эпічнае ў рамане — гэта «адысея» юнака з заходнебеларускай вёскі Пасынкі з фашысцкага палону дадому. Алесь Руневіч, як і сам аўтар, служыў у польскім войску, а калі на Полыпчу напала фашысцкая Германія, трапіў у палон. Праз прызму душы галоўнага героя рамана паказаны трагічны лёс людзей, якім выпала жыць у самы драматычны перыяд XX стагоддзя, у самы цяжкі і крывавы час. Апісанне ўбачанага і перажытага Алесем Руневічам садзейнічае выяўленню аўтарскай пазіцыі і погляду на вайну як самую страшную трагедыю чалавецтва. «I навошта, скажыце, вайна? Ну каму яна, скажыце, патрэбна?..» — з адчаем усклікае простая нямецкая жанчына і расказвае высокаму русаму юнаку, які трохі разумее панямецку, што яе сына таксама забралі на вайну. Адметнасцю рамана з'яўляецца і тое, што ў ім мноства эпізадычных вобразаў. Людзі, якія сустракаліся Алесю Руневічу на яго шляху да волі (уражвае не толькі першая яго спроба ўцячы з палону, але і другая, калі ён едзе ў адным вагоне з п'янымі гестапаўцамі, а потым прабіраецца прасёлкамі да сваіх) пераканалі юнака ў тым, што няма кепскіх ці добрых народаў Ёсць кепскія палітычныя рэжымы, ёсць бесчалавечныя абставіны, якія правакуюць людзей на выяўленне часам і не самых лепшых іх якасцей. Пабыўшы сярод немцаў, пабачыўшы і зведаўшы на сабе людскасць адных і зверства другіх, ён навучыўся адрозніваць, «дзе фашыст, а дзе вечнае, народнае».
Праблема людской супольнасці, праблема нацыянальнага і інтэрнацыянальнага — адна з самых галоўных у творы. Разуменне таго, што ёсць людзі і нелюдзі, незалежна ад іх нацыянальнай прыналежнасці, не зняверыла юнака і дапамагло застацца чалавекам. Набытыя ім уласным горкім вопытам веды пра чалавека і свет спатрэбіліся Алесю, калі яму нарэшце ўдалося вырвацца з палону, вярнуцца на Радзіму, наладзіць сувязь з партызанамі. Алесь пакутуе, што тут, на акупаванай немцамі зямлі, усё ўспрымаецца іначай. Народная праўда такая: «што ні немец, то гад» і «адсюль ён не павінен вярнуцца». I Алесь прымае гэту праўду!
Трагедыя чалавека, што ў бесчалавечных абставінах вымушаны ісці на другога, магчыма, такога, як ён сам, чалавека, паказана пісьменнікам надзвычай пранізліва і пераканаўча. I дасягаецца гэта найперш тым, што галоўны герой рамана — чалавек, які вылучаецца сярод іншых не толькі высокім ростам, але і высакародствам, самавітасцю, годнасцю. Чалавек чуйнай душы, вялікага розуму, Алесь не толькі сам вытрымлівае страшныя выпрабаванні, але і пакутуе, калі на яго вачах прыніжаюць іншых, калі чалавек нішчыць другога. Усё ў рамане бачыцца вачамі Алеся, усведамляецца яго розумам, адчуваецца яго душой. Ён пакутліва шукае адказу на пытанне, чаму нацыя, вядомая ўсяму свету выдатнымі філосафамі, пісьменнікамі, музыкантамі, дазволіла сфарміравацца фашызму з яго чалавеканенавісніцкай, забойнай філасофіяй. Праблема гэта надзённая і сёння, бо не знікла ў свеце пагроза дыктатуры з яе жахлівымі наступствамі.
Праз усведамленне галоўнага героя выяўляецца пісьменніцкая філасофія і перакананне, што ўсё ж вырашае ўсё ў чалавеку найперш чалавечае, а не сацыяльна-класавае, нацыянальна- этнічнае: «Людзі, браток, усюды людзі». Прыгадаў Алесь, як чуў дома, калі хто хваліў добрага чалавека: «Скажы ты, вось і паляк (або яўрэй ці татарын), а ўсё роўна наш (або свой) беларус...»
Свет галоўным героем, асабліва пасля ўсяго перажытага ў канцлагеры, гэтым «інтэрнацыянале», усведамляецца як «велізарны дом», у якім не можа пакуль што знайсці агульную мову чалавечая сям'я. Асабліва ўражваюць чытача старонкі, прысвечаныя людскасці сярод мора чалавечай азвярэласці. Нібы божы дар успрымае Алесь выпадковую сустрэчу з добразычлівай нямецкай фрау, якая і правяла яго наказам: «Увесь свет — вялікі дом». Вялікім шчасцем была для яго сустрэча ў нямецкім канцлагеры роднай душы — паэта Крушыны.
Герой рамана Брыля — асоба моцная, выключная, незвычайная, высакародная і прыгожая. Пісьменнік выпрабаваў яго бесчалавечнымі, экстрэмальнымі абставінамі, менавіта абставінамі, а не экстрэмальным момантам, сітуацыяй. Руневіч, кінуты ў крывавы вір падзей, з годнасцю праходзіць праз усе выпрабаванні. Што гэта за сіла, якая не дала загінуць і Алесю Руневічу, і цэламу народу, дапамагла вытрымаць выпрабаванні і гіранесці жывую душу праз голад і холад, дым і попел пажарышчаў, кроў і гвалт?
Герой сам дае адказ на гэта пытанне: «Маміны казкі, расказы ды песні на прасніцы або за шчытом, мова і песні...» Пра Бацькаўшчыну — усе думкі Руневіча. Дзеля вяртання дадому ён гатовы пайсці на відавочную рызыку, на якую (і гэта пераканаўча паказана ў творы) іншыя не ідуць. I гінуць. Алесь Руневіч перамагае.
Пісьменніцкая філасофія, што Радзіма для кожнага чалавека — прошча (святое месца, надзеленае надпрыроднымі сіламі), выяўлена і ў назве твора. Як птушка да пакінутага гнязда, імкнецца герой да роднай Беларусі, ад якой адарваны не па сваёй віне, а па злой волі іншых. Для Руневіча маці-радзіма — «краіна людской надзеі, дзеля якой толькі і варта жыць на гэтым вар'яцкім свеце, дзеля якой варта ваяваць і паміраць». Прыёмам рэтраспекцый, праз шматлікія ўспаміны галоўным героем свайго маленства і дарагіх яго сэрцу людзей пісьменнік сцвярджае вельмі важную для ўсіх нас думку, што радзіма — гэта найперш сям'я. Менавіта ў сям'і Алесь Руневіч атрымаў першыя (і на ўсё жыццё!) урокі чалавечнасці, спагады, мужнасці — усяго таго, ЕІТО і дапамагло яму вярнуцца ў роднае гняздо.
Даследчыкі і крытыкі справядліва вызначылі галоўную заслугу Янкі Брыля ў стварэнні рамана, што адпавядае ўсім патрабаванням інтэлектуальнай літаратуры. Філасофскі раман, пазбаўлены сацрэалістычнай пафаснасці, напышлівасці, сцвярджае каштоўнасць і непаўторнасць асобы і яе духоўнага вопыту.